قبه سبز اولین دانشگاه جنوب شرق ایران بود

در خیابان ابو حامد کرمان یا بازار شاه سابق ایوانی زیبایی وجود دارد که با کاشی های معرق تزئین شده و با بافت اطرافش متفاوت است. اطلاعاتی که از این بنا داشتم محدود به این می‌شد که در دوره قراختاییان کرمان، توسط «ترکان‌خاتون» بنا شده است. برای یافتن اطلاعات کاملتری درباره تاریخ ساخت بنا و کاربری آن از محمد علی گلاب‌زاده مورخ و نویسنده کرمانی کمک گرفتم ونیز برای اطلاع از شرایط نگهداری و برنامه ی احیاء بنا به  آقای روحی  معاون میراث فرهنگی استان مراجعه کردم.
محمد علی گلاب‌زاده می گوید که قبه سبز اولین دانشگاه جنوب شرق ایران بوده است. در واقع یک مجموعه

فرهنگی کامل شامل دارالشفا، مسجد و بازار. او می افزاید ترکان خاتون سازنده این مجموعه، همسر «براق حاجب»، بانی حکومت قراختاییان کرمان بود. پس از وفات او، برادر‌زاده اش سلطان قطب‌الدین به تخت سلطنت می نشیند. ترکان خاتون با سلطان قطب‌الدین ازدواج می کند و پس از مرگ سلطان به حکومت کرمان می رسد. وی ۲۵ سال حاکم کرمان بود. در این مدت خدمات شایانی کرد، از جمله ساخت دانشگاه قبه سبز. این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۲۴ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

گلاب زاده می گوید برخی به ما خرده می گیرند که چرا به قبه سبز دانشگاه می گوییم، در حالی که در تاریخ از آن با نام مدرسه یاد شده است. در آن زمان به هر مکان علمی مدرسه می‌گفتند. اما گواه حرف ما این است که در آن زمان اساتیدی برای تدریس به دانشگاه قبه سبز کرمان می آمدند، از جمله شیخ محمود شبستری، مجد خوافی و سدید‌الدین‌زوزنی. این ها از برجسته‌ترین اساتید آن زمان بوده‌اند، اینکه به کرمان آمدند، نشان از اعتبار و بزرگی کار طرفین دارد. هر کدام از این اساتید در دانشگاه قبه سبز یک کرسی داشتند. درمدارس این شیوه مرسوم نبود، ما به استناد این موارد می گوییم دانشگاه قبه سبز. افرادی که از این دانشگاه فارغ التحصیل می‌شدند، دارای ارزش و اعتبار زیادی بودند. این دانشگاه یکی از بزرگ ترین و شاخص ترین واحدهای دانشگاهی هفت قرن اخیر بوده و بیش از 200 سال فعالیت داشته است.

ویژگی های معماری

کاشیکاری قبه سبز، قدیم ترین نمونه کاشیکاری معرق ایران است. این گنبد ۵۰ متری با کاشی های فیروزه ای تزئین شده است. دلیل نامگذاری آن به قبه‌سبز هم همین کاشی های فیروزه‌ای است. استاد محمد کریم پیرنیا کاشی های معرق این بنا را به عنوان قدیم ترین معرق ایران معرفی می‌کند.
قبه‌سبز یکی از عظیم‌ترین بناهای شهر کرمان بوده است. در زمان اشغال کرمان توسط انگلیسی ها پرسی سایکس کنسول انگلیس در کرمان گفته است، این بنا از عجایب معماری کرمان و بلندترین نقطه این شهر است. زمانی که از کوههای صاحب‌الزمان نگاه می کنی تنها بنایی که خودنمایی می‌کند گنبد قبه‌سبز است. مارکوپلو هم زمانی که به کرمان آمده است از مجموعه قبه‌سبز به عنوان یک مجموعه ارزشمند یاد می کند. یکی از وِیژگی‌های منحصر به فرد این بنا این است که تا فاصله یک کیلومتری چاه آّب مجموعه هیچ چاه فاضلابی وجود نداشته است. با استفاده از کانال کشی فاضلاب به حدود یک کیلومتری این بنا هدایت می شده است.

شرایط امروز و برنامه ریزی برای احیاء بنا

به دلیل وقوع زلزله خسارت شدید به این بنا وارد و بیشتر بخشهای آن تخریب شد. امروزه از قبه سبز فقط ایوان آن باقی مانده و هنوز مرمت نشده است.

از مهندس حمید روحی معاون حفظ و احیای اداره کل میراث فرهنگی استان کرمان شرایط و برنامه ریزی برای احیاء این بنا را جویا شدیم.

مهندس روحی ضمن تاکید بر ارزش این بنا و جایگاه مهم آن در تاریخ کرمان می گوید که در این بنا چندین مرحله حفاری باستان شناسی انجام شده است و نشانه هایی از آثار معماری ارزشمندی از زیر بافت های مسکونی اطراف پیدا شده است. سازمان میراث فرهنگی با همکاری استانداری در حال تملک و خریداری خانه های اطراف قبه سبز هستند. قرار است پس از آزاد سازی حریم این بنا، کارهای مرمتی، حفاظتی و همینطور حفاری های باستان شناسی آغاز شده و این بنا احیا شود.