سرگردانی زباله‌ها در شهرهای بی‌سامان

دکتر مریم فدایی‌قطبی* ـ موضوع بازیافت و ارزش یافتن کالاهای بازیافتی باعث شکل‌گیری پدیده‌ای شده است که موازی با شهرداری بلکه جلوتر از آن، زباله‌ها را ساعت 9 شب، از درب منازل و یا مخازن زباله می‌ربایند! چرخ‌دستی زباله‌گردها و چهره‌ی نشُسته‌ی آن‌ها، نشان از وقوع رخداد آسیبی اجتماعی‌اقتصادی دارد که قربانیان آن هم شاید چندان متوجه‌ی آن نباشند.

کیسه زباله‌های پاره شده، عبور چرخ‌دستی‌های حمل زباله از کوچه‌ها، جمع‌آوری و نگه‌داری زباله‌ها برای مدت‌ها در حیاط منازل نیمه‌مخروبه‌ی بافت‌های فرسوده و یا حاشیه‌ی شهر، زنگ خطری است برای بهداشت، اجتماع و حقوق شهروندی شهروندان و البته نظام شهری ناکارآمد که باعث شده بخشی از جامعه‌ی آن، به چنین راه ارتزاقی روی بیاورد.

شهرداری‌ها در کشورهای جهان سوم تنها قادر به جمع‌آوری 50 تا 80 درصد از زباله‌های تولید شده هستند. مابقی این زباله‌ها توسط باندهای زباله و به‌وسیله‌ی زباله‌گردها از سطح شهر جمع می‌شود.

پدیده‌ی «زباله‌گردی» معلول مسائل بسیاری در حوزه‌های اقتصادی – اجتماعی و حتی زیست‌محیطی است  که نتیجه‌ی آن، ظهور قشری از شهرنشین‌ها است که به دلیل نداشتن مهارت‌های لازم و جذب نشدن در چرخه‌ی بازار کار و در جامعه‌ی شهروندی  و نظام رسمی اجتماعی،  به ناچار به شبکه‌ی غیر رسمی ارتزاق وارد شده و به دنبال کسب درآمد برای رفع نیازهای ضروری، در بخش غیر رسمی اقتصاد شهری فعال می‌شوند.

زباله‌گردها در محیط‌های اجتماعی متخاصم، اسفبار و بدون دسترسی به شرایط اولیه سکونت در شهرها  و یا حاشیه‌ی شهرها زندگی می‌کنند و همواره از جانب مسئولان شهری به مثابه‌ی افرادی مزاحم، مخل و حتی در بدترین شکل، مجرم، مورد سرزنش قرار می‌گیرند. به علاوه، این افراد، مورد برچسب‌های فراوانی از سوی دیگر افراد جامعه نیز هستند. ضمن اینکه زباله‌گردها، در معرض بسیاری از آسیب‌های اجتماعی و بهداشتی و سوءاستفاده و بهره‌کشی افراد واسط نیز هستند.

به نظر می‌رسد این افراد در شبکه‌های سازماندهی شده با سرتیم‌هایی، در ساعت‌های مشخص و مناطق اختیار شده به زباله‌گردی مشغول می‌شوند و همه چیز تحت کنترل است.

سود کلان به صاحبان متمول و مزد اندک به زباله گردهایی می‌رسد که  متاسفانه بخش قابل توجهی از این نیروی کار کودک هم هستند.

نگاه سنتی به پدیده‌ی «زباله جمع کنی» به این معنا که عده‌ای از سر نیاز اقتصادی و سیر کردن شکم موادی را در بین زباله‌ها پیدا کنند گذشته است و  امروزه با پدیده‌ی شبکه‌ای و مافیایی «زباله‌گردی» مواجه هستیم.

شبکه «زباله‌گردی» در جامعه بسیار زیرپوستی، پررنگ و کریه‌المنظر است؛ اگرچه این پدیده ارتباط مستقیم با مهاجرت، افزایش فقر و بیکاری در سطح جامعه دارد اما بیش از آن، به بی‌برنامگی شهری و فراشهری وابسته است و اینکه ما نتوانستیم برای زباله، چاره‌ای بیاندیشیم. جمع‌آوری زباله از وظایف شهرداری است و همواره این وظیفه برای شهرداری، دردسرساز، پرهزینه و پر زحمت است.اما همین زباله برای تاجران طلای کثیف و آن‌ها که واسط هستند و حتی برخی از زباله‌گردها سود زیادی دارد.

نظری وجود دارد مبنی بر اینکه عامل تسهیل زباله‌گردی، در دسترس بودن زباله است و مخازنی که این افراد برای جمع‌آوری زباله به آن‌ها رجوع می‌کنند. بنابراین شاید راه حل، حذف این مخازن باشد. وقتی مخازن به‌صورت چندگانه در مکان‌های عمومی دربسته قرار داده شود و یا مخازن مربوط به منازل مسکونی مانند برخی  کشورها، داخل ساختمان‌ها قرار گیرد و پسماندهای خشک یا از طریق اپلیکیشن‌ها و یا از طریق غرفه‌های بازیافت جمع شود و دیگر پسماند خشک و مخزنی وجود نداشته باشد که زباله‌گردها برای جمع‌آوری زباله و پسماند به آن مراجعه کنند، آمار زباله‌گردی کم می‌شود. اکنون چون هیچ فردی مسئول مخازن جمع‌آوری زباله نیست، هر کسی در هر ساعتی هر چیزی را در این مخازن قرار می‌دهد و یا از آن بر می‌دارد.

از همین‌رو به‌نظر می‌رسد راهکار اصلی که شهرداری  و به طور خاص سازمان مدیریت پسماند می‌تواند برای حل معضل زباله‌گردی اتخاذ کند، تغییر شیوه‌ی جمع‌آوری پسماند است. برخوردهای قهری و یا قانونی عملا نمی‌تواند برای رفع این مشکل راه‌گشا باشد، ضمن اینکه تا بازار تجارت زباله به ریل دیگری از مشاغل این‌چنینی، تغییر نکند مسائل دیگری را به وجود خواهد آورد. تجارت در حوزه‌ی زباله چون سودآور است و قابل انکار نخواهد بود و اگر نادیده گرفته شود به شیوه‌ای دیگر خودنمایی می‌کند. بنابراین، لازم است که نهادهای اجتماعی و دولتی در هدایت زباله‌گردها به چرخ‌های متعارف بازار کار همت کنند.

همچنین شهروندان و شهرداری باید در کنترل و هدایت زباله به مسیری که بتواند ضمن حفظ بهداشت فضای شهری و حذف پدیده‌ی زباله‌گردی، عمل بازیافت زباله را به روشی اصولی و قانونی و سودآور تبدیل کند با یکدیگر همکاری فعال داشته باشند.

*معمار، شهرساز و عضو هیات علمی دانشگاه