دیدگاه‌های محیط‌زیستی هادی فهیمی| محافظ خرس سیاه آسیایی
روزنامه وقایع اتفاقیه نوشت:
بسیاری هستند که هنوز نمی‌دانند در ایران جدا از خرس قهوه‌ای، گونه‌ای دیگر از خرس با عنوان خرس سیاه بلوچی زیست می‌کند، از این تعداد محدود و در جمع فعالان حیات‌وحش تنها معدودی از افراد هستند که درباره حفاظت از این گونه فعالیت می‌کنند. پراکنش زیستگاهی خرس سیاه بلوچی در جنوب کرمان، هرمزگان و سیستان‌وبلوچستان است و همین دوراز‌دسترس‌بودن سبب شده کسانی با کفش پولادین برای حفاظت از این گونه در خطر انقراض به مناطق دورافتاده در این استان‌ها بروند. هادی فهیمی یکی از این افراد است. برای ما که در این چند روز درگیر سقوط هواپیما بودیم و همه امیدهای‌مان برای زنده ماندن هادی فهیمی، نقش‌برآب شد تا با بیم و امید خبر سلامت‌بودنش را انتظار کشیم، این روزها بهانه‌ای است که یادی کنیم از فعالیت‌هایی که او در عرصه حفاظت از این گونه انجام داده است. چندی پیش در سمینار حیات‌وحش او گزارشی از فعالیت‌های خود درباره حفاظت از خرس سیاه داشت که این اطلاعات تاکنون منتشر نشده و «وقایع‌اتفاقیه» در مطلب زیر از این اطلاعات استفاده کرده است. فهیمی در این نشست به نکات مهمی درباره حیات‌وحش اشاره کرده.
نسل خرس‌های سیاه و قهوه‌ای با خطر انقراض مواجه هستند
فهیمی در این نشست گفت: «هنوز به دو دهه نمی‌رسد که ما به حضور این گونه در استان‌های جنوبی خود پی برده‌ایم و فعالیت‌های حفاظتی دراین‌خصوص همچنان کفاف نگه‌داشتن آن در زیستگاه‌ها را نمی‌دهد». او با بیان اینکه هشت گونه خرس در جهان داریم که خرس سیاه آسیایی یکی از آنهاست، گفت: «خرس آمریکایی، قطبی، خورشیدی، تنبل، عینکی، پاندا و قهوه‌ای از دیگر گونه‌های خرس هستند که در جهان زیست می‌کنند. در میان این گونه‌ها خرس پاندا و خرس قطبی رژیم غذایی متفاوتی دارند درحالی‌که خرس قطبی گوشتخوار است خرس پاندا از بامبو استفاده می‌کند و سایر خرس‌ها گونه‌های همه‌چیزخوار محسوب می‌شوند». او در ادامه گفت: «تنها خرسی که در نیمکره‌جنوبی زمین داریم خرس عینکی است که در آمریکای‌لاتین زندگی می‌کند و بقیه خرس‌ها در قاره آمریکا، اروپا و آسیا هستند و در آفریقا هیچ خرسی نداریم. در آمریکا سه گونه خرس قهوه‌ای، قطبی و سیاه آمریکایی زیست می‌کنند و در اروپا عمدتا خرس قهوه‌ای داشته و در کنار آن خرس قطبی در نواحی شمالی این قاره داریم اما در آسیا پنج گونه خرس داریم که ایران نیز از میان پنج نوع زیستگاه خرس قهوه‌ای و خرس سیاه بلوچی بوده که زیرگونه‌ای از چهارگونه خرس سیاه آسیایی است». او این زیرگونه را در معرض خطر انقراض دانست و گفت: «تا سال ۱۹۹۹ تصور می‌شد خرس سیاه بلوچی در ایران وجود ندارد و اطلاعات کمی درباره این‌گونه وجود داشت اما مطالعاتی که اتحادیه جهانی حفاظت انجام داد، محدوده‌ای را برای خرس‌ها در آسیا مشخص کرد و در آن زیرگونه خرس بلوچی معرفی شد که در ایران و پاکستان زیست می‌کنند».
فعالیت‌های پژوهشی از کرمان شروع شد
فهیمی فعالیت خود درباره این گونه را از سال ۱۳۸۷ آغاز و دراین‌باره بیان کرد: «از سال ۸۷ تا ۹۰ به‌واسطه سفرهایی که به زریاب در جنوب استان کرمان داشتیم موفق شدیم از این گونه فیلمبرداری کنیم و همین تصاویر شروعی شد تا سازمان محیط‌زیست را متقاعد کنیم فعالیت‌های پژوهشی در‌این‌زمینه در استان کرمان انجام شود». زیستگاه‌های خرس و رژیم غذایی و ارزیابی مطلوبیت زیستگاه ازجمله مواردی بود که در این فعالیت‌های پژوهشی در پنج لکه زیستگاهی مشخص شد. بررسی رژیم غذایی خرس براساس سرگین خرس از دیگر اقدامات در‌این‌زمینه بود که براساس آن روی حدود ۱۷۳ سرگین در سه فصل بهار با ۲۴ مورد، تابستان با ۱۰۲ مورد و پاییز با ۴۷ مورد تحقیق شد. درباره این سرگین‌ها اطلاعات زمانی و مکانی ثبت و نگهداری می‌شدند.
او تصریح کرد: «در بررسی آزمایشگاهی، هر سرگین براساس اطلاعات زمانی و مکانی مورد پژوهش قرار می‌گرفت و بر پایه آنها موادی که خرس‌ها استفاده می‌کردند مشخص شد و برای ما رژیم غذایی خرس‌های سیاه بلوچی را مشخص کرد». او درباره مطلوبیت زیستگاه به‌عنوان دیگر سرفصل پژوهش گفت: «براساس نقاط حضور خرس سیاه مواردی مانند ردپا، سرگین، محل تغذیه و تعارضات دسته‌بندی شد و ۱۹۳ نقطه حضور به ما داد. همچنین ما براساس ۱۳ متغیر محیطی این زیستگاه‌ها را مدل‌سازی کرده که بر مبنای آن ۲۸ درصد منطقه ۷۰ هزار هکتاری برای خرس نامطلوب و ۴۰ درصد مطلوب تلقی شد». تعیین تعارضات خرس با انسان از دیگر مواردی بود که فهیمی در گزارش خود به آن پرداخت و گفت: «برای تعیین این تعارضات، پرسشنامه و مصاحبه‌های میدانی از ۴۰ نفر از افراد محلی در ۳۷ روستا صورت گرفت. ۹۰ درصد پرسش‌شوندگان حداقل یک‌بار خرس را دیده بودند و ۹۷ درصد اذعان داشتند گیاهان مهم‌ترین عنصر غذایی برای خرس‌ها هستند و ۲,۵ درصد جانواران را منبع غذایی این گونه می‌دانستند».
شاید جمعیت خرس‌های سیاه افزایش یابد
او تاکید کرد: «درباره جمعیت این گونه ۵۲ درصد معتقد بودند تعداد خرس‌های سیاه بلوچی در حال افزایش و ۲۲ درصد این گونه را در حال کاهش و ۱۵ درصد جمعیت آنها را بدون تغییر ارزیابی کردند».
چرا خرس‌ها به سکونتگاه‌های انسانی و روستاها نزدیک می‌شوند؟
این فعال حیات‌وحش گفت: «براساس این پژوهش۷۷ درصد کاهش غذا و زیستگاه و ۷,۵ درصد عبور تصادفی را موجب این امر می‌دانستند. همچنین ۳۳ درصد مصاحبه‌شوندگان معتقد بودند در زمان رویارویی خرس و انسان، این گونه حمله کرده درحالی‌که ۶۰ درصد معتقد به فرار خرس در این وضعیت بودند. همچنین ۷۹ درصد معتقد بودند چنین حمله‌ای اتفاق نیفتاده درحالی‌که ۱۷ درصد به چنین تعارض‌هایی اشاره کرده و در مواردی به کشته‌شدن افراد نیز اشاره شده بود. این در حالی بود که ما ۶ مورد حمله خرس به انسان دو زن و چهار مرد داشتیم که اغلب به دست و سینه این افراد صدمه زده بود». فهیمی با اشاره به اینکه نکته حساس این است که حمله خرس به مردم با سایر تعارضات قابل مقایسه نیست زیرا مردم به هر شکلی که می‌توانند گونه را از بین می‌برند، عنوان کرد: «آنها با استخدام‌کردن شکارچی، تله‌گذاری و مسموم‌کردن تلاش می‌کنند خرس را از بین ببرند و ازاین‌رو، تلاش‌ها برای کاهش تعارض باید صورت گیرد».
خرس‌های سیاه بلوچی چه زمانی مشاهده می‌شوند؟
فهیمی دراین‌باره گفت: «میزان مشاهده در تابستان بیشترین آمار را دارد؛ زمانی که محصولات کشاورزی رسیده و آنها برای تغذیه به باغات وارد می‌شوند. همچنین آنها گاهی به دام‌های اهلی حمله کرده یا به کندوهای عسل دستبرد می‌زنند».
دستاوردهای این پروژه از دیگر مواردی بود که فهیمی به آن پرداخت و گفت: «آموزش محیط‌بانان، آموزش و مشارکت همیاران محلی، تهیه و تدوین دو پایان‌نامه کارشناسی ارشد با موضوع خرس سیاه بلوچی، نگارش مقاله در
Natrul History و ارائه بررسی تعارضات خرس در کانادا و سایر کشورها از دستاوردهایی بود که از این پروژه بیرون آمد».
۸ شهرستان سیستان‌وبلوچستان خرس بلوچی دارد
او همچنین از اجرای چنین پروژه‌ای در استان سیستان‌وبلوچستان خبر داد و گفت: «براساس مطالعه‌های انجام‌شده در سال‌های بین ۹۰ تا ۹۲ در هشت شهرستان این استان خرس‌های سیاه بلوچی وجود دارند. در سیستان‌وبلوچستان ۱۰ سایت انتخاب و مشابه کرمان در آن بررسی رژیم غذایی خرس صورت گرفت که اطلاعاتی مشابه کرمان درباره غلبه گیاهخواری در غذای خرس را برای ما داشت». دوربین‌گذاری و پرس‌وجو با محلی‌ها از دیگر برنامه‌های این پروژه بود که این فعال حیات‌وحش با بیان آن افزود: «در دو سال، ۳۴۱ نمایه حضور شناسایی شد و نشان داد ما شاهد فراوانی این گونه در ارتفاع ۵۰۰ تا هزار متر هستیم. همچنین براساس دوربین‌گذاری‌های انجام‌شده ثبت تصویر شاه روباه و پلنگ و خرس سیاه در یک محل را داشتیم.» به گفته فهیمی، وضعیت خرس در سیستان‌وبلوچستان با توجه به مضیقه اقتصادی مردم نگران‌کننده‌تر است. او افزود: «برای رفع این چالش علاوه‌بر فعالیت‌های توانمندسازی باید مردم حس کنند حمایتی از این گونه صورت می‌گیرد». او درهمین‌باره به گفته‌های بیژن دره‌شوری اشاره کرد و گفت: «این استاد باسابقه حیات‌وحش معتقد است مردم باید حس کنند حیوان صاحب دارد. عشایر معتقدند دام را علوفه چاق نمی‌کند بلکه نگاه صاحبش هست که آن را چاق می‌کند. اگر مردم بدانند از گونه حمایت می‌کند تعارضات به این شکل نیست و ما شاهد ازبین‌رفتن خرس‌های سیاه از پهنه سرزمین ایران نخواهیم بود».
روحش شادو یادش گرامی