برگی از تاریخ دقیانوس ورق خورد
کشفیات جدید در آخرین کاوش شهر قدیم جیرفت
فصل جدید عملیات کاوش باستان‌شناسی در محوطه تاریخی شهر قدیم جیرفت به پایان رسید. دکتر حمیده چوبک، باستان‌شناس و سرپرست تیم کاوش که نخستین‌بار بقایای مسجد و ساختارهای تاریخی این شهر را از دل خاک بیرون کشید، در این فصل به کشف ابعاد جدیدی از تاریخ و تمدن این منطقه پرداخته است. این کاوش‌ها نه‌تنها پرده از روند توسعه تاریخی جیرفت برداشت، بلکه آینده‌نگری برای حفاظت و تبدیل این محوطه به یک سایت موزه فرهنگی و گردشگری را نیز در پی دارد.
به گزارش کرمان نو، با شروع فصل جدید کاوش در شهر قدیم جیرفت، تیم باستان‌شناسی به سرپرستی دکتر حمیده چوبک، به دنبال یافتن شواهد بیشتر از تحولات معماری و اجتماعی این منطقه کهن بوده‌اند. محوطه تاریخی شهر قدیم جیرفت، با تاریخچه‌ای که به دوره‌های مختلف تاریخ ایران بازمی‌گردد، یکی از بناهای تاریخی جنوب کرمان است که از تاریخ و قدمت این منطقه حرف برای گفتن دارد. سال گذشته بود که در اقدامی شتاب‌زده از سوی راه و شهرسازی جنوب کرمان بخشی از این عرصه تاریخی برای احداث شهرک مسکونی تسطیح شد. صدای بیل‌هایی مکانیکی که به جان تاریخ این منطقه افتاده بودند به گوش فعالان عرصه میراث‌فرهنگی رسید و با اقدام به موقع مراجع قضایی از جمله دادستان جیرفت جلوی فاجعه گرفته شد؛ اما این فاجعه روی خوبی هم داشت و با تعرض به محوطه تاریخی شهر قدیم نگاه مراجع ذی‌ربط به شهر قدیم افتاد و در سفر وزیر میراث‌فرهنگی موافقت ازسرگیری عملیات کاوش در این محوطه تاریخی اعلام شد و دوباره باستان‌شناسان برای بیرون آوردن تاریخ از دل خاک جیرفت به دقیانوس همان شهر قدیم جیرفت آمدند. این بار، تمرکز اصلی کاوش‌ها بر روی مسجد جامع این شهر بود که یکی از مهم‌ترین بناهای مذهبی و اجتماعی در بافت شهری قدیم به شمار می‌رود.
گسترش مسجد جامع و یافته‌های جدید
مسجد شهر قدیم، یکی از مساجد منحصربه‌فرد در جنوب شرق کشور به‌شمار می‌رود و یکی از کهن‌ترین مساجدی است که تاکنون در سرزمین‌های شرقی جهان اسلام شناسایی شده است.
بنای اولیه این مسجد در قرن دوم هجری و به فرمان یعقوب لیث صفاری، دومین حاکم سلسله صفاریان، بنیان گذاشته شد.در دوره صفاریان و قرن سوم هجری، ساخت و گسترش مسجد ادامه یافت و در دوران سلجوقی نیز دستخوش تغییراتی شد؛ از جمله افزودن تزیینات نفیس آجری، گچبری‌های هنرمندانه و کتیبه‌هایی که بر ارزش‌های تاریخی و هنری آن افزوده‌اند.حمیده چوبک سرپرست تیم کاوش عملیات باستان شناسی از شروع کار بعد از هشت سال توقف می‌گوید. او برای این فصل از کاوش دو سوال اصلی را دنبال می‌کند، یکی اینکه گسترش مسجد به‌خصوص در بخش غربی شمال غربی تا کجا بوده و دیگر اینکه بخش‌های خارج از مسجد در پشت شبستان چه ویژگی و ماهیتی دارند.او در توضیح دستاوردهای به‌دست‌آمده در این فصل کاوش تشریح کرد: یکی از نتایج مهم این فصل کاوش، کشف ابعاد گسترش مسجد جامع در بخش‌های مختلف بوده است.دکتر چوبک و تیم همراه او توانستند شواهدی از گسترش مسجد در بخش‌های غربی و شمال غربی پیدا کنند که نشان‌دهنده رشد جمعیت و تغییرات اجتماعی در دوره‌های مختلف تاریخ جیرفت است. کشف دیواری در قسمت غربی که به سمت شمال می‌چرخند و در امتداد این دیوار بیست و چهارمتری یک محراب در وسط قرار گرفته است، گواهی بر توسعه و افزایش جمعیت بوده است. علاوه بر دیوار شبستان نیز گسترش داشته است که البته یک ورودی هم در دیواره شمال غربی داریم که این نشان از آن دارد که مسجد دارای ورودی‌های متعدد بوده است.
چوبک ادامه داد: می‌توان گفت آخرین مرحله گسترش مسجد، قبل از حمله غُزها به جیرفت در قرن ششم بوده است.*محله‌های مسکونی و نشانه‌هایی از روزمرگی سرپرست تیم کاوش شهر قدیم جیرفت با توضیح اینکه در بخش جنوبی محوطه کاوش که به مسجد منتهی می‌شود، به بخش‌های مسکونی برخورد کرده‌اند، اظهار داشت: در بخش جنوبی محوطه نیز، تیم کاوش موفق به شناسایی محله‌های مسکونی و زیستی اطراف مسجد شدند. این بخش‌ها با استفاده از آجرهای نره‌ای و صفه‌ها و ایوان‌ها طراحی شده‌اند که نمایانگر سبک معماری ویژه‌ای هستند. این یافته‌ها نشان می‌دهند که در اطراف مسجد، محله‌های مسکونی برای افراد مختلف ساخته شده است.
چالش‌های مرمت و حفاظت
با توجه به اینکه بسیاری از آثار تاریخی کشف‌شده در این فصل از زیر خاک بیرون آمده‌اند و تحت تأثیر شرایط محیطی و آب‌وهوایی آسیب‌پذیر هستند، دکتر چوبک بر اهمیت مرمت و حفاظت فوری از این آثار تأکید کرد و بیان داشت: آثار به‌دست‌آمده نیازمند تثبیت و تقویت هستند تا از تخریب بیشتر جلوگیری شود.
او همچنین اشاره کرد که تیم کاوش به‌دنبال جذب بودجه و حمایت‌های لازم برای ادامه این مرمت‌ها و کاوش‌ها هستند تا بتوانند محوطه تاریخی را برای تبدیل به یک سایت موزه آماده کنند.
این باستان‌شناس نامی افزود: قرار است که استادکار مرمت زیر نظر پایگاه میراث‌فرهنگی و آقای دکتر نادر سلیمانی که معاون هیئت نیز هستند، انجام گیرد و امکان انجام عملیات مرمت در تابستان نیز فراهم است تا انشاالله در فصل آینده کاوش با پیش‌بینی حداقل سه‌ماهه و شروع از آذر یا دی‌ماه در سال جاری، عملیات کاوش از سر گرفته شود.
اهمیت تبدیل به سایت موزه
دکتر چوبک همچنین بر اهمیت ایجاد یک موزه در کنار محوطه تاریخی تأکید کرد و گفت: احداث یک موزه در محوطه تاریخی شهر قدیم جیرفت نه‌تنها برای حفظ آثار تاریخی ضروری است، بلکه می‌تواند باعث جذب گردشگران و پژوهشگران بیشتری به این منطقه شود. این موزه باید در نزدیکی محوطه کاوش شده قرار گیرد تا بازدیدکنندگان به‌راحتی بتوانند از آثار تاریخی در همان محل دیدن کنند. این امر می‌تواند به توسعه گردشگری و اقتصاد منطقه کمک کند.حمیده چوبک، دکترای باستان‌شناسی و سرپرست تیم کاوش در شهر قدیم جیرفت، درباره همراهی باستان‌شناسان بومی در این فصل از کاوش گفت: «با تأسیس دانشگاه جیرفت و راه‌اندازی رشته باستان‌شناسی، امکان حضور و فعالیت نیروهای بومی در پروژه‌های کاوش فراهم شده؛ امکانی که پیش‌تر وجود نداشت. این اتفاق بسیار ارزشمند است. من می‌توانم با اطمینان بگویم که جوانان بومی منطقه بسیار علاقه‌مند، مسئولیت‌پذیر و دانش‌محور هستند و حضورشان در این فصل از کاوش برای ما بسیار مؤثر و ارزشمند بود.»
او افزود: «این باستان‌شناسان بومی نه‌تنها دانش کافی دارند، بلکه تعلق خاطر عمیقی نیز به شهر و میراثشان احساس می‌کنند. این پیوستگی و حضور دائمی در منطقه، برخلاف حضور مقطعی نیروهای غیربومی، تأثیرگذاری بیشتری دارد و آینده مطالعات باستان‌شناسی این منطقه را همین افراد می‌توانند رقم بزنند.» *بازسازی تاریخ از ذره‌های کوچک
در جریان این فصل جدید کاوش در شهر قدیم جیرفت، قطعاتی کوچک و بزرگ از اشیای تاریخی به‌دست‌آمده است. حمیده چوبک، دکترای باستان‌شناسی و سرپرست تیم کاوش، در این‌باره توضیح داد: «در باستان‌شناسی چیزی به نام دورریز وجود ندارد. حتی کوچک‌ترین تکه‌ها و ذرات برای ما اهمیت دارند، چرا که هر یک‌بخشی از پازل کامل یافته‌ها به شمار می‌آیند. این قطعات مورد مطالعه فناوری، گونه‌شناسی و گاه‌نگاری قرار می‌گیرند که به ما کمک می‌کنند تا بتوانیم دوره‌های مختلف حضور و زندگی انسان را در این منطقه شناسایی کنیم.»
او افزود: «قطعاتی که قابلیت اتصال دارند، در فرایند مرمت به هم پیوند زده می‌شوند تا شکل کامل‌تری از آن‌ها به دست آید. سپس طراحی، مستندسازی و عکاسی شده و در مسیر ثبت و معرفی قرار می‌گیرند.» چوبک همچنین با اشاره به شواهد تاریخی درباره جایگاه بازرگانی جیرفت گفت: «در متون تاریخی آمده که شهر جیرفت با مناطقی چون چین، هند، ارمنستان و دیگر سرزمین‌ها روابط تجاری داشته است. این شهر به دلیل ثروت فراوان، از مهم‌ترین کالاهای بازار جهانی آن زمان بهره‌مند بوده است. یافته‌های ما نشان می‌دهد که مردم متمدن و ثروتمند جیرفت از ظروف چینی وارداتی، به‌ویژه چینی سفید، استفاده می‌کرده‌اند که خود نشانه‌ای از سطح بالای فرهنگی و اقتصادی این منطقه درگذشته است.»
تعرضی که زنگ بیدارباش شد
سرپرست تیم کاوش باستان‌شناسی محوطه تاریخی شهر قدیم جیرفت با اشاره به اقدام اداره‌کل راه و شهرسازی جنوب کرمان برای احداث شهرک مسکونی بر روی این محوطه تاریخی گفت: «از اینکه قرار بود در این منطقه تاریخی عملیات ساخت‌وساز انجام شود، واقعاً متأثر شدم. نمی‌دانم این تصمیم در نتیجه بی‌توجهی بود یا کم‌اطلاعی، اما به‌جرئت می‌توانم بگویم که این اقدام برای من یک فاجعه به شمار می‌رفت.» حمیده چوبک، سرپرست هیئت کاوش، ادامه داد: «به‌قول‌معروف شاید این واقعه بد، عاقبتی خیر داشت. تعرض به محوطه تاریخی باعث شد که توجه‌ها دوباره به شهر قدیم جیرفت جلب شود. این موضوع، هم در میان مردم و هم در میان مسئولان، اهمیت حفاظت از این محوطه ارزشمند را پررنگ‌تر کرد و در نهایت موجب شد که ضرورت کاوش‌های دوباره در این منطقه حیاتی، مورد توجه قرار گیرد و جان تازه‌ای بگیرد.»
فصل جدید عملیات کاوش در شهر قدیم جیرفت، با دستاوردهای مهمی از جمله کشف گسترش مسجد جامع و محله‌های مسکونی اطراف آن همراه بوده است. این یافته‌ها نشان‌دهنده اهمیت تاریخی و اجتماعی این منطقه در دوران‌های گذشته هستند. باتوجه‌به چالش‌های مرمت و حفاظت از آثار این محوطه تاریخی تبدیل آن به یک سایت موزه نه‌تنها میراث‌فرهنگی ایران بلکه گردشگری و اقتصاد منطقه را نیز ارتقا بخشد، اگرچه برنامه ساخت سایت موزه راه نجات است؛ اما راه دشوار و مقصد بس بعید.