کویر شهداد و سرزمین لی‌لی‌پوت‌های فراموش‌شده
همواره چیزهای غیرمعمولی، شگفت‌انگیز به نظر می‌رسند؛ کم‌تر کسی پیدا می‌شود که علاقمند به مشاهده و یا حتی پیگیری موارد هیجان‌انگیز نباشد. وجود شهر کوتوله‌ها در منطقه شهداد (در ۱۰۰ کیلومتری کرمان) و در حاشیه غربی کویر لوت، موضوعی است که مدت‌ها پیش مطرح شده و صحبت‌های ضد و نقیضی را نیز به همراه داشته است.
«شهر کوتوله‌ها» در نزدیکی شهداد، شهری در ابعاد بسیار کوچک که قسمتی از آن از دل خاک بیرون آمده است. گفته می‌شود تمدن کشف‌شده در کویر شهداد، بیش از ۵ هزار سال قدمت دارد و این شهر اعجاب‌آمیز و کوچک نیز جزئی از این تمدن فراموش‌شده و سر به مهر است.
داستان تمدن شهداد که بعدها نام «خبیص» بر آن گذاشته شد زمانی آغاز شد که سفالینه‌هایی در اطراف شهر شهداد رفته‌رفته سر از خاک برآورد و پس از گزارش‌های محلی در سال ۱۸۴۶ نخستین فصل کاوش در این منطقه انجام شد. نتیجه این کاوش کشف یکی از بزرگ‌ترین تمدن‌های بشری بود. در همین کاوش‌ها بود که شهری تاریخی نیز سر از خاک برداشت و تعجب همگان را برانگیخت: شهری با خانه‌هایی برای انسان‌های با قد کم‌تر از یک متر!
این شهر پر است از عناصر مختلف زندگی اجتماعی متعلق به تمدنی مربوط به هزاره چهارم قبل از میلاد. شهری که مردمانی با قد بسیار کوتاه در آن زندگی می‌کردند و هم‌اکنون نیز اثری از آن‌ها در استان کرمان نیست؛ اما هر از چند گاهی با کشف اسکلت‌های بسیار کوچک شایعه کشف مومیایی و یا اسکلت کوتوله‌های شهداد سر زبان‌ها می‌افتد که بلافاصله نیز از سوی مسئولان تکذیب می‌شود. مواردی هم که با عکس همراه است یا سکوت می‌کنند و یا اینکه عکس‌ها به کودکان و یا بیماری‌های خاص آن دوره نسبت داده می‌شود.
در سوی دیگر قضیه هم اجسادی با عنوان مومیایی با پیکره‌های بسیار بزرگ در کرمان یافت شده است. جالب اینکه این کشفیات در دو منطقه سیرچ و گلباف صورت می‌گیرد که اولی به بلندقد بودن مردم شهره است و دومی به کوتاهی قد.
طی سال‌های گذشته بارها اسکلت‌هایی با اندازه‌های بسیار کوچک در این منطقه کشف شده و از سوی دیگر پیکره‌های بسیار بلند قد نیز در همین منطقه پیدا شده است. در آخرین مورد در منطقه گلباف کرمان و در جریان یک عملیات خاک‌برداری یک جسد که مردم محلی از آن به عنوان “مومیایی” یاد می‌کنند پیدا شد اما به دلیل خاک‌برداری بخش‌هایی از این پیکره از بین رفته است. قطعات باقیمانده از آن مربوط به فردی با اندام بسیار بزرگ است!
محمد میرتاج‌الدینی از مردم محلی است که در زمان خاک‌برداری و کشف این پیکره در منطقه حضور داشته است.
کف پای این پیکره طولی معادل ۶۰ سانتیمتر دارد و این بزرگی را می‌توان در دست این پیکره مشاهده کرد.
او به خبرنگار مهر گفته: اوایل اسفند سال ۹۲ در هنگام خاک‌برداری برای احداث یک راه روستایی در دهستان کشیت قطعاتی از پیکر یک جسد مومیایی دیده شد که بزرگ بودن آن‌ها موجب تعجب مردم محلی شد.
تاج‌الدینی ادامه داد: بخش‌هایی از این پیکره در خاک‌برداری از بین رفته است اما قسمت‌هایی از دست و پای این پیکره سالم مانده است که ابعادی بزرگ دارد.
در واقع این آخرین دست از یافته‌های مردم محلی کرمان بود که البته با سکوت میراث فرهنگی و مجامع علمی نیز مواجه شد.
این سکوت و تردید در خصوص شهر کوتوله‌های شهداد هم ادامه دارد و هیچ اظهارنظر قطعی در خصوص زندگی این تمدن نشده است. متاسفانه مدت‌هاست طرح‌های کاوش در منطقه نیز صورت نمی‌گیرد و نگران کننده‌تر اینکه شهر تاریخی شهداد از نگهداری و حفاظت مطلوبی نیز برخوردار نیست.
تاکنون ۸ فصل کاوش در منطقه شهداد صورت گرفته است که منجر به کشف هزاران شی منحصربه‌فرد شده و مظاهر یک تمدن غنی، ازجمله قدیمی‌ترین بیرق فلزی جهان در این منطقه پیدا شده است؛ که البته در کمال تعجب هیچ‌یک از آن‌ها نه در شهداد و نه در کرمان نگهداری نمی‌شوند. در جریان همین کاوش‌ها بود که معمای شهر کوتوله‌ها پیچیده‌تر نیز شده است.
پس از انقلاب هم ۴ فصل کاوش در این منطقه صورت گرفته که نتایج قابل توجهی از جمله محله‌بندی شهرها بر اساس صنوف کشف شد. مردمان با تمدنی کهن که هزاران سال قبل در این منطقه زیست می‌کرده‌اند و محله‌های مختلف از جمله محله جواهرسازان، کشاورزان و پیشه‌وران داشته‌اند.
زندگی لی‌لی‌پوت‌ها در منطقه شهداد به‌طور قطع تایید نمی‌شود.
محمد جهانشاهی، کارشناس گردشگری سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان در رابطه با شهر کوتوله‌ها در گفت‌وگو با ایسنا گفته: هرچند انسان‌های کوتاه قامت از قدیم می‌زیسته و هم‌اکنون نیز نسل آن‌ها وجود دارد اما وجود شهر کوتوله‌ها و زندگی لی‌لی‌پوت‌ها در منطقه شهداد به طور قطع تایید نمی‌شود.
وی افزود: البته کاوش‌های باستان‌شناسان هنوز در این منطقه ادامه دارد اما با مشخصاتی که هم‌اکنون برای شهر کوتوله‌ها ذکر می‌شود و اینکه برخی معتقدند که هزاران سال قبل مردمان این شهر به دلیل عواملی ناشناخته شهر را به حال خود رها کرده و رفتهاند، تنها با در نظر گرفتن فضای موجود نمی‌توان به این واقعیت دست یافت که این مکان محل زندگی کوتوله‌ها بوده است.
مهری جوادی، کارشناس باستان‌شناسی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان نیز با بیان اینکه وجود شهر کوتوله‌ها مانند شایعات دیگر پراکنده شده است گفته: افراد آگاه می‌دانند که شهر کوتوله‌ها واقعیت ندارد.
به گزارش ایسنا وی در ادامه با اشاره به اینکه ما دارای قدمتی چندین‌هزار ساله هستیم افزود: هرچند که ما منکر اختلافات موجود در قامت و ترکیب انسان‌ها نیستیم اما چنین اختلاف ژنتیکی در نسل هیچ تناسبی ندارد.
جوادی در مورد کشف جسد مربوط به کوتوله‌ها اظهار کرد: ممکن است در کاوش‌ها جسد نوزاد یا کودکی کشف شده باشد که در زمان کوتاهی بعد از تولد فوت کرده و دفن شده باشد، البته گورستان هنوز به‌طور کامل بازیابی نشده است.
در مقابل، میرعابدین کابلی از جمله افرادی بوده است که پیش‌تر سرپرستی کاوش‌ها در شهداد را برعهده داشته است. او در بیان نتایج کاوش‌هایش در خصوص تمدن شهداد در یک تحقیق علمی از وجود تمدنی کهن در شهداد نام برده که روزگاری در اوج اقتدار بوده است.
این باستان‌شناس در گفت‌وگو با مهر با اشاره به حلقه تمدنی شهداد گفته: در کاوش‌ها تعداد قابل توجهی از ظروف و اشیایی مختلف، گورستان‌ها و نحوه‌های تدفین و مشاغل مختلف و خانه‌ها و کوره‌های ذوب مس و حتی مزارع شخم‌زده شده‌ای که رها شده‌اند کشف شده است.
کابلی می‌گوید: این مردم به یک‌باره شهر را ترک کرده‌اند و از شهداد رفتهاند. دلیل این مسئله نامشخص است. نکته جالب اینکه مردم برای بازگشت به شهر امید داشته‌اند؛ زیرا درب خانه‌ها را با خشت بسته و وسایل خانه و اجناس ارزشمند سرجای خود نگه داشته شده است. بدون شک آن‌ها می‌خواستند که پس از مدتی باز گردند اما این امر هیچ‌گاه روی نداده است.
ماخونیک، مهر تاییدی بر وجود ‘لی‌لی‌پوت‌ها’
نظریه مهاجرت کوتاه‌مدت اما بی‌بازگشت مردم کوتاه‌قد شهداد در حالی مطرح می‌شود که برخی از کارشناسان از وجود روستایی ناشناخته در آن‌سوی کویر بی‌اطلاعند. این روستا دقیقا با مشخصات شهر شهداد بنا شده است.
در واقع گویی تمدنی که ما گمان می‌کنیم هیچ‌گاه وجود نداشته هم‌اکنون در روستای «ماخونیک» در آن سوی کویر لوت و در استان خراسان جنوبی و هم‌مرز با افغانستان در حال زندگی هستند.
از ماخونیک به عنوان روستای “لی‌لی‌پوت‌های دنیا” یاد می‌شود. مکانی خارق‌العاده که قدبلندترین مردمانش به زحمت به یک متر و ۴۰ سانتیمتر می‌رسند.
کوچه‌ها، خانه‌ها و درب‌های بسیارکوچک این روستا مکانی عجیب را برای زندگی این مردمان فراهم کرده است که می‌توان آن را با شهر کوتوله‌های شهداد کرمان مقایسه کرد.
محمد صدوقی، فعال میراث فرهنگی در گفت‌وگو با مهر اظهار داشته: اینکه بخواهیم تمدن شهداد را به روستای ماخونیک نسبت دهیم نیاز به کار مطالعاتی دارد اما وجود این روستا می‌تواند مهر تائیدی بر وجود شهر آدم‌های کوتاه‌قد در هزاران سال قبل در این منطقه باشد. در واقع زندگی در شهر شهداد جاری بوده است و این افراد به دلیل جنگ، شرایط طبیعی و یا موارد دیگر تهدید می‌شده‌اند، برای مدتی این منطقه را ترک کرده‌اند. حتی می‌توان این فرضیه را هم مطرح کرد که با توجه قدمت تمدن ۵ هزار ساله ماخونیک و هم‌عصر بودن آن با شهر کوتوله‌های شهداد، احتمالا ارتباطی بین این دو تمدن وجود داشته باشد.
وی به وجود شواهد فعالیت‌های آتش‌فشانی در منطقه گندم‌بریان در نزدیکی شهر کوتوله‌های شهداد اشاره کرد و گفت: امکان ترک شهر به دلیل فعالیت‌هایی از این‌دست نیز بوده است؛ با این وجود روستای ماخونیک به دلیل قد مردمانش و ساختار شهری جزو روستاهای خاص در جهان به شمار می‌رود و بسیار مورد توجه قرار دارد.
صدوقی گفت: این روستا در جنوب شرق شهر بیرجند قرار گرفته است و شواهدی دال بر وجود یک تمدن غنی در این منطقه از جمله سنگ‌نگاره‌ها دیده شده است.
وی گفت: ارتفاع دیوارها و خانه‌های این روستا به زحمت به ۱.۵ متر می‌رسد و دقیقا برای انسان‌هایی ساخته شده که قد بسیار کوتاهی دارند.
صدوقی گفت: این مردمان تا حدود زیادی زندگی ابتدایی دارند و سعی کرده‌اند آداب و رسوم خود را حفظ کنند و از آن‌ها پیروی کنند. این مردم تلویزیون را نمادی از شر می‌دانند و با حضور آن در ماخونیک مخالفند! حتی سعی کرده‌اند خانه‌ها را از مصالح بومی در دسترس خود بسازند. این مردم سیگار نمی‌کشند و سعی می‌کنند در تغذیه خود از گوشت هم استفاده نکنند.
این فعال میراث فرهنگی، جامعه ماخونیک را تا حدود زیادی دست نخورده دانست و گفت: قد مردم این روستا تا چندی قبل بسیار کوتاه‌تر از اکنون بوده و به مرور زمان با تداخل جمعیتی و ازدواج با دیگر اقوام قد مردم نیز کمی بلندتر شده است.
وی ادامه داد: زندگی کردن برای مردم عادی در این روستا سخت است چون تمام ساختار بر پایه جثه مردم روستا ساخته شده است.
شهر کوتوله‌ها تا شهر کرمان تنها یک ساعت فاصله دارد و برای رسیدن به این شهر باید از جاده قدیم کرمان ماهان به سمت سیرچ و سپس شهداد حرکت کنیم.