روایت «علیمرادی» از نواهای عاشورایی

منصور علیمرادی، شاعر،نویسنده و پژوهشگر فرهنگ شفاهی است که پیش از این آثاری همچون: «تاریک ماه»، «زیبای هلیل یا باد است سینیور»، «شروگ ماه»، «افسانه های مردمان حوزه ی هلیل رود»، «اشعار و ترانه های شفاهی مردمان حوزه هلیل رود»، «فرهنگ بزرگ ضرب المثل های حوزه ی هلیل رود»، «لیکوهای رودبار جنوب دفتر اول و دفتر دوم»، و «مجموعه شعر آوازهای عقیم باد» از وی چاپ و منتشر شده است. علیمرادی دفتر هفتم دایره المعارف فرهنگ حوزه ی هلیل رود را به کتاب «نوحه ها، مراثی عاشورایی و نسخه های تعزیه» در جنوب کرمان اختصاص داده است. در این رابطه با منصور علیمرادی گفت و گویی داشتم.
علیمرادی گفت که این مجموعه شامل نوحه ها و مراثی اصیل عاشورایی، نسخه های قدیمی تعزیه و شرح شیوه های برگزاری مراسم عزاداری و سوگ سالارشهیدان است.
در جنوب استان کرمان تنوع نغمه ها و نوحه ها چشمگیر و منحصر به فرد و شیوه های عزاداری اصیل و متنوع است و این میراث گرانقدر معنوی باید حفظ گردد.
علیمرادی اضافه کرد که اشعار این مجموعه شامل سه دسته اند: دسته ی اول نوحه هایی هستند که سراینده مشخصی ندارند و تا حدی در نواحی دیگر و شهرها و استان های دیگر هم متداول اند، اما نسخه و روایت جنوبی آنها قدری متفاوت است. دسته ی دوم شامل نوحه هایی است که مردم خوش ذوق محلی در ادوار مختلف ساخته اند، عمدتا سراینده ی آنها مشخص نیست و در مراسم عزاداری اباعبدالله خوانده می شوند. این نوحه ها بسیارعالی، پر محتوا و شایسته اند. گاه کم و بیش واژه های محلی هم در ساختار آنها به کار رفته است. بخش سوم این اثر نوحه هایی را در بر می گیرد که شاعران قدیمی منطقه در گذشته سروده اند، مثل «مرحوم کربلایی فضلعلی دهکهانی»، «مرحوم دادعلی یاری» و مرحوم” آصف میرزا” . از فوت بعضی از شعرا و ذاکرین شاید ۲۰۰-۱۵۰ سال گذشته است، مثلا «کربلایی فضلعلی» نزدیک به ۲۰۰-۱۵۰ سال پیش در منطقه «دهکهان» زندگی می کرده، ماجرای دیدارش با ناصرالدین شاه قاجار شنیدنی است.
معروف است در حرم امام حسین(ع) حین زیارت، اتفاقی پشت سر ناصرالدین شاه قاجار قرار می گیرد، ناصرالدین شاه فی البداهه این بیت نوحه را می گوید که: “ای عید نداری خبر از ماه محرم.” و در گفتن مصرع بعدی مکث می کند، کربلایی فضلعلی که پشت سرش قرار گرفته بوده،جواب می دهد که:
“ای عید نداری خبر از ماتم اکبر!”
این مناظره همینطور ادامه می یابد.ناصرالدین شاه به او مقداری صله می دهد که کربلایی فضلعلی همان جا بین زوار تقسیم می کند.
از نوحه های قدیمی باز می توان به نوحه ی«بوی گل» اشاره کرد ساخته مرحوم آصف میرزا در حدود یک قرن پیش، با این مطلع:
“بوی گل چون می وزد من یاد اکبر می کنم
یاد از آن تازه جوان، تا روز محشر می کنم.”
این نوحه هم باز از مرحوم آصف میرزا است:
“من به صد زحمت ای جان مادر تو را پروریدم
رخت دامادی ای نوجوان اکبرم از برایت بریدم.”
نوحه هایی را که این شعرا برای مراسم عزاداری امام حسین (ع) و ائمه ساخته اند، به محافل عزاداری سنتی راه پیدا کرده و متداول شده اند، مثل این نوحه از مرحوم صاحب اختیار:
ای سرو آزاد، اکبر کجایی
در دامن خاک، پنهان چرایی.

کارش بود این، دنیای فانی
سازد میان، دوستان هر دم جدایی

فریاد دارم، از چرخ گردون
رعنا جوانم، گردیده در خون
علیمرادی افزود که در مورد نسخه های تعزیه، قرار است بخش دیگری از تعزیه هایی که در بعضی نواحی مثل «نودز»، «سرس» و«منوجان» مرسوم اند را ضبط کنم.
وی ادامه داد که در بخش دیگر این کتاب به شیوه های اصیل عزاداری مردمی در نواحی مختلف پرداخته خواهد شد، مثلا مراسم علم بستن در نواحی کوهستانی مثل «دهستان رودفرق» از توابع «جبالبارز» یا مراسم تاسوعا و عاشورا در «کت گرگ علی آباد سازمان». قسمتی از این گنجینه قبلا جمع آوری شده و مابقی کار به امید خداوند در همین چند ماه آینده تمام خواهد شد. در مورد زبان نوحه ها، آن طور که مثلا در نواحی آذری زبان، عرب زبان و لر زبان، نوحه هایی به زبان و گویش محلی خوانده می شوند، در جنوب کرمان رایج نیست و زبان نوحه ها در همه ی نواحی فارسی است. قبلا این نوحه ها سینه به سینه نقل شده و در دفترهایی نوشته می شدند که مردم خودشان درست می کردند . این دفاتر در بعضی جاها «بیاض» نامیده می شد،. بنا براین می توان گفت نوحه های نواحی جنوب کرمان بسیار قدیمی و اصیل هستند.
او بیان داشت که این نوحه ها تا کنون ضبط نشده اند. این میراث گرانقدر که بسیار اصیل و پر محتوا است باید ضبط و ثبت شود. امیدوارم بشود کاری درخور و شایسته ارائه داد. علیمرادی در مورد نغمه ها و شیوه ی نوحه خوانی در جنوب کرمان گفته چه خوب خواهد بود ما شیوه های نوحه خوانی و نغمه های اصیل عاشورایی را که بسیار قدمت داشته و سینه به سینه به ارث رسیده اند را ضبط و فیلم برداری کنیم. متاسفانه بسیاری از نوحه خوانان قدیمی به رحمت خدا رفته اند و گنجینه ای بزرگ را با خود برده اند، مثل «مرحوم یوسف سلیمی». با «احمد یوسف زاده» نویسنده و عالم حوزه فرهنگ جنوب کرمان برنامه ای را برای ضبط نوحه ها در نظر داشتیم که امیدوارم در آینده محقق شود.