کودک آزاری؛آسیبی نهفته در رفتار روزمره

اوایل آبان ماه امسال بود که خبری در صدر اخبار رسانه ها قرار گرفت ستایش کودک سه ساله رفسنجانی به طرز وحشتناکی مورد کودک آزاری واقع شده بود. در سالهای اخیر بارها خبرهای کودک آزاری منتشر شده است. بدیهی است که میزان کودک آزاری بسیار بیشتر از مواردی است که رسانه ای می شود و جالب اینکه اغلب اوقات بخاطر عدم آگاهی، بزرگترها انواع خشونتها  که مصداق کودک آزاریست را متوجه کودکان بیگناه می كنند. در این نوشته به انواع کودک آزاری پرداخته شده است.

آسیب دیدگان امروز آسیب رسانان فردا

عظیمه جعفری صدر دکترای روانشناسی کودک در تعریف کودک آزاری می گوید:”کودک آزاری طیف وسیعی دارد جسمی، جنسی و هیجانی که اثرات جدی روی رشد و سلامت کودک می گذارد. رفتارهایی که باعث آزار هیجانی ،عاطفی ،فیزیکی  و سو استفاده های جسمی و جنسی همچنین غفلتها، غفلت حتی در تربیت و نگهداری بچه که باعث آسیب به رشد و سلامت او می شود، مصداق کودک آزاری است.

اين دكتر روانشناس در تعريف سوء رفتار جسمی معتقد است كه هر عملی که باعث جراحت جسمی غیر تصادفی کودک شود مثل کتک زدن، مشت زدن، لگد زدن، گاز گرفتن و سوزاندن را كودك آزارى جسمى مى گويند.

وى در خصوص سوء رفتار هیجانی عقيده دارد كه وقتی فرد بزرگسال این پیام را به کودک می دهد که تو بی ارزش هستی، معیوبی، دوست نداشتنی هستی، ناخواسته ای و انواع پرخاش های کلامی، فحش ها و فشار خانواده ها با انتظارات بیش از حد مثل اين جمله كليشه كه فقط باید تیز هوشان قبول شوى و …  مصاديق سوء رفتار هيجانى هستند که شب ادراری و ناخن جویدن پیامد این فشارهاست.

دكتر جعفرى صدر هر گونه لمس ناحیه خصوصی كودك را سوء رفتار جنسى مى داند.

 به گفته این استاد دانشگاه هر چه خانواده فقیرتر باشد فقر فرهنگی بیشتر، فشارهای روانی اجتماعی در خانه بیشتر و تنش ها بین پدر و مادر بالاتر بوده در واقع انواع سوء رفتار در این خانواده ها بیشتر است.

 جعفری صدر خانواده های آسیب پذیرتر را اینگونه معرفی می کند: “خانواده ايی که مصرف کننده مواد مخدر یا الکل هستند، خانواده هایی که مهارت فرزند پروری و تربیت فرزند ندارند حتی ازدواج های اجباری داشته و ناخواسته تمام مشکلات پدر و مادر به بچه ها منتقل می شود.

  این روانشناس کودگ می گوید براي كاهش جرم كودك آزاري، همه بايد دست به دست يكديگر دهيم. وی با مهم شمردن  پیشگیری می گوید آموزش خانواده و آموزش کودک از مهد کودک گام نخست برای پیشگیری است. او بر آموزش برخی مهارتها تاکید دارد و می گوید که باید به کودک جرآت ورزی و مهارت نه گفتن را آموزش دهیم و  از بچه ها بخواهیم  وقایع روزمره را به پدر و مادر بگویند.

جعفری در مقوله پیشگیری معتقد است که دقت در ازدواج و تشکیل خانواده ضروری است، زیرا  ازدواجهای تحمیلی و شتابزده  سو رفتار جسمی و جنسی را به دنبال خواهد داشت. او به مهارت فرزند پروری اشاره دارد و می گوید که بعضی از خانواده ها صاحب فرزند شده اند اما نمی دانند باید چکار کنند و به قولى مهارت فرزند پروری را ندارند.

 این روانشناس کودک توضيح مى دهد كه باید نسبت به كودك آزاري حساس باشيم.  از كنار مواردي كه در مدارس، خيابانها و حتي جمع خانوادگي ما اتفاق مي افتد، ساده عبور نكنيم. او از همگان می خواهد که نسبت به این موارد بی اعتنا نباشند، بچه های آسیب دیده کنار فرزندان ما هستند.

 وی مى افزايد: “كودك آزارديده، كتك خورده و صدمه ديده اعتماد خود را نسبت به ديگران از دست ميدهد و در بزرگسالي مستعد انتقام گرفتن از جامعه خواهد شد.”

وی درباره عواقب کودک آزار دیده با صراحت بيان مى كند که فرد آسیب دیده پرخاشگر می شود و در بسیاری موارد به افسردگی مبتلا خواهد شد .تحقیقات نشان داده خیلی از کودک آزارها خود در کودکی قربانی کودک آزاری بوده اند.

خانم دكتر جعفری صدر در پاسخ اين پرسش كه  چگونه از آزار جنسى كودك آگاه شويم؟ به نشانه های کودک آزار دیده اشاره می کند و مى گويد:”شب ادرای، گوشه گیری، ترس، خودداری از غذا خوردن، کابوس دیدن، مشکلات راه رفتن یا نشستن،  اجتناب ناگهانی از فعالیت های ورزشی یا منزوی شدن در گروه، ترس از ارتباط با بزرگسالان که قبلا از ارتباط با آنها ترس نداشت از عوامل بروز آزار جنسى هستند.”

وی می افزاید:”در این موارد کودک بطور محسوس گوشه گیر، منزوی و پرخاشگر می شود. اجازه نمی دهد کسی به او نزدیک شود، از حضور در جمع بزرگسالان وحشت دارد، کودک بطور ناگهانی از اینکه جایی بماند می ترسد، از لمس شدن هراس دارد،از میهمانی رفتن  واهمه دارد و بدون دلیل از یک فرد دوری می کند.”

دكتر جعفرى صدر در رابطه با کودک آزار دیده معتقد است که کودک باید تحت نظر روانپزشک  و روانشناس باشد.

او به تربیت جنسی اشاره دارد و تشريح مى كند که خوشبختانه تربیت جنسی در مهد کودک ها اجرایی شده است.لذا باید آموزش همه جانبه باشد. مهارتهای فرزند پروری، مهارتهای ارتباطی، مهارتهای زندگی، همه این آموزش ها از اهمیت بالایی برخوردار هستند. آموزش هم بايد به خود كودك داده شود و هم به بزرگسالاني كه با كودك در ارتباطند. به كودك بايد ياد داد كه در خصوص اذيت و آزار سكوت نكند. باید شماره هاي ١١٠ و ١٢٣ را به او متذكر شد. بخاطر سپردن اعداد يك دو و سه كار سختي نيست. در نهايت ميتوان اميدوار بود با افزايش آگاهي در كنار تصويب قوانين موثر و اقدام همگاني جهت كاهش اين پديده شوم گام هاي رو به جلويي برداشته شود.

درگیری بین والدین منجر به کودک آزاری می شود

فاطمه انجم شعاع مشاور مدرسه معتقد است اغلب کودک آزاری هیجانی  که در خانه ناخواسته توسط پدر و مادر پیش می آید، ناشی از عدم درک متقابل زن و شوهر است. وقتی والدین نیازهای یکدیگر را برطرف نمی کنند، فضا متشنج می شود و بدرفتاری والدین متوجه کودک است.

وی که روزانه با دانش آموزان در ارتباط است، می گوید مثلا گاهی کودک دائم در مدرسه مضطرب است، بعد از بررسی می بینیم کودک تهدید مادر را جدی گرفته و فکر می کند ظهر می رود خانه مادر نیست، زیرا مادر مدام این جمله را تکرار می کند که طلاق می گیرد و راحت می شود. یک مورد دیگر گاهی اختلال شدید دیکته برای کودک پیش می آید، از دلایل مهم این اختلال جو متشنج خانواده است. وقتی با پدرومادر حرف میزنیم و رابطه آنها بهتر می شود دقیقا تاثیر فضای آرام خانه را در کاهش اختلال دیکته کودک می بینیم.

 این کارشناس روانشناسی عقيده دارد که اگر زن و شوهر به نیازهای یکدیگر کاملا توجه داشته باشند و زن و مرد از طرف همسرشان مورد توجه کامل باشند و نیازشان رفع شده باشد، کودک آزاری در فضای خانه را کمتر شاهدیم. بهرحال اعضای خانواده دلخوری هایی از یکدیگر دارند، یک روز مثلا پنجشنبه ها جلسه ای بگذارند و همه گلایه ها را  بیان کنند و نگذارند عقده شود، با بی محلی چیزی درست نمی شود، گلایه ها را بیان کنند. باید برون ریزی عاطفی صورت گیرد.

  وی به مسئله ناخواسته بودن  فرزند اشاره دارد و می گوید بچه هایی که ناخواسته بودند، نباید هرگز از این موضوع آگاه شوند. مثلا بچه های سوم یا چهارم که ناخواسته بودند مورد داشتیم که به خود آسیب  زده است، مواردی پیش آمده که فرد از این موضوع آگاه بوده و می گفته :«من ناخواسته بودم، بعد سه تا بودم.  من زجر می کشم هر وقت که بابا مامانم را می بینم فکر می کنم می گویند اگر ما تو را نداشتیم خوب بود، دلم می خواهد که نبودم». گفتن اینکه تو ناخواسته ای کودک آزاری هیجانی است.

 وی نسبت به بعضی آسیبها هشدار می دهد و می گوید در سال چه تعداد دانش آموز ترک تحصیل می کنند، اینها سرنوشتشان چه می شود؟ اغلب در خیابان رها  و مستعد انواع آسیبها می شوند. بچه هایی که ترک تحصیل می کنند، باید توسط مدرسه پیگیری شوند و سعی شود دوباره به مدرسه باز گردند.

 انجم شعاع به دختران نوجوان اشاره دارد و می گوید اینها به شدت نیاز به توجه خانواده دارند، اگر این توجه را کسب نکنند مشخص نیست چه اتفاق هایی در کمین آنهاست. این روانشناس ادامه داد که باید افراد را همانگونه که هستند بپذیریم. اگر افراد را بپذیریم موفق می شویم با آنها ارتباط برقرار کنیم. او میگوید کلاس های درس ما شیرین نیستند. باید معلم ها به این موضوع توجه کنند.

 به اعتقاد انجم شعاع باید به بچه ها مسئولیت دهیم. از بس به بچه ها هیچ  فعالیتی ندادیم بچه کلاس پنجمی توان کنترل توپ را ندارد، توانایی شوت زدن را ندارد. بچه نمی تواند چند ضربه به توپ بزند، چون بچه ها فقط با گوشی بازی می کنند. اصلا از دستشان استفاده دیگری نمی کنند. این مورد نیز کودک آزاری محسوب می شود.

وی به کودک آزاری جنسی اشاره دارد و می گوید كه تجاوز مى تواند توسط افراد مختلف از جمله راننده سرویس، مربی و.. صورت گیرد، خانواده باید هشیار باشد. بچه باید اجازه ندهد. از ۳ سالگی باید این را بفهمد، وقتی بچه چهارم و پنجم دبستان مورد تجاوز قرار گرفته و منفعلانه واکنش نشان داده از اين حكايت دارد كه این بچه آموزش ندیده و نسبت به این مساله آگاه نبوده است.

وی بی محبتی کردن به کودکان، مقایسه کردن بچه ها و بی توجهی  به کودک بزرگتر وقتی فرزند دوم بدنیا می آید را از نمونه هايى خواند كه در دسته كودك آزارى طبقه بندى مى شوند.

قوانین مربوط به کودک آزاری نواقصی دارد

 این مسئله را با فاطمه ناظر كارشناس مسايل حقوقي در میان گذاشتم. او می گوید در كنار ساير قوانيني كه در جهت حمايت از حقوق كودكان وجود دارند، “قانون حمايت از كودكان و نوجوانان سال ٨١ ” به گونه اي به قانون كودك آزاري مشهور است. كافي نبودن و در مواردي كارآمد نبودن قوانين به منظور جلوگيري از پديده كودك آزاري، قانونگذار را بر آن داشت تا قانون مذكور را تصويب و صراحتا جرم كودك آزاري را با ضمانت اجرايی حبس يا جزاي نقدي به مجموعه قوانين كيفري در اين خصوص اضافه نمايد تا طبق اين قانون كودك آزاري مشخصاً جرم و قابل مجازات شناخته شود.

وی افزود:”به استناد ماده ٤ اين قانون هرگونه صدمه، اذيت، آزار و شكنجه جسمي و روحي كودك و ناديده گرفتن عمدي سلامت و بهداشت رواني و جسمي، ممانعت از تحصيل ممنوع است و مرتكب به مجازات حبس از سه ماه و ده روز تا ٦ ماه و يا جزاي نقدي تا ده ميليون ريال محكوم مي گردد. در جرايم سنگين تر به استناد ماده ٣ هرگونه خريد، فروش، بهره كشي و به كارگيري كودكان به منظور ارتكاب اعمال خلاف از قبيل قاچاق ، ممنوع و مرتكب حسب مورد علاوه بر جبران خسارت وارده به شش ماه تا يكسال حبس و يا جزاي نقدي از ده تا بيست ميليون ريال محكوم مي شود.”

اين پژوهشگر مسائل حقوقی به نکات مثبت این قانون اشاره دارد و می گوید: “از ويژگيهاي مثبت اين قانون اعلام ١٨ سال تمام شمسي به عنوان معيار شناسايي كودك است كه به تقليد و تبعيت از كنوانسيون حقوق كودك بوده است. همچنين در ماده ٥ که جرم كودك آزاري از جرائم عمومي شناخته شده و احتياج به شكايت شاكي خصوصي ندارد. اقدامي بسيار مثبت و موثر است و امكان گزارش موارد كودك آزاري را به عنوان يك جرم از سوي هر فرد مطلع از وقوع آن به دادستان عمومي ميدهد. نكته مثبت ديگر اين قانون تكليف افراد، موسسات و مراكز نگهداري و سرپرستي كودك به اعلام جرم در صورت مشاهده است. در حقيقت ترك فعل اين افراد و موسسات نسبت به اعلام جرم در صورت مشاهده حبس يا جزاي نقدي را به همراه دارد.”

فاطمه ناظر حقوقدان فكر مى كند كه عليرغم اين نوآوري ها، نواقصي در اين قانون وجود دارد كه امكان مبارزه با كودك آزاري را به گونه قابل قبولي فراهم نكرده است. آمارها حاكي از آن است كه نقص قوانين در كنار مولفه هاي فرهنگي، عدم امكانات كافي و ناآگاهي نسبت به كودك آزاري باعث شده در زمينه پيشگيري از وقوع آن توفيق چنداني نداشته باشيم.

خانم ناظر درادامه می گوید که به عنوان مثال لازم است كودك آزاري جنسي يا كودك آزاري غير عمدي هم به صراحت در متن قانون به عنوان جرم شناسايي شوند يا گستره مصاديق كودك آزاري آموزشي افزايش يابد. عدم پيش بيني حداقل مجازات نقدي ميتواند موجب عدم تناسب جرم و مجازات باشد.

 به گفته اين كارشناس حقوق همچنين تكليفي بر والدين براي اعلام جرم در اين قانون پيش بيني نشده است. اين نقايص در كنار لزوم توجه به حقوق كودكان در فرآيند دادرسي و رفع مشكلات قانوني كودكان در معرض خطر، بزه ديده و شاهد جرم موجب تدوين لوايح مناسبي در قوه قضاييه شده است كه در خصوص كودك آزاري لايحه حمايت از كودكان و نوجوانان را ميتوان نام برد. اين لايحه در سال ٨٨ به دولت تحويل و پس از بررسي در آبان ماه سال ٩٠ به مجلس ارسال شد. بررسي هاي مكرر مجلس آنقدر كند بوده كه تا پايان مجلس نهم سرنوشت اين لايحه مشخص نشد. اميد است مجلس ضرورت تصويب را زودتر دريابد.