پارادوکس کشاورزی ایران؛ رشد مثبت، کشاورزان ناراضی| مشکل کجاست؟
کشاورزی تنها بخش اقتصاد ایران است که رشد مثبت داشته. با این حال صدای نارضایتی کشاورزان همواره شنیده می‌شود. مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی دلیل این موضوع را در اجرای سیاست‌های حمایتی اشتباهی از سوی دولت عنوان کرده است.
سال‌هاست که کشاورزان به طرق مختلف نسبت به وضعیت موجود اعتراض می‌کنند. نمونه‌اش آذر سال گذشته. قیمت خیار آنقدر پایین آمد که کشاورزان جنوب کرمان حتی برای برداشت محصولشان هم رغبتی نداشتند.
بیشتر بخوانید:
خیار کام کشاورزان رودباری را تلخ کرد| یک کشاورز: نه صادراتی در کار است نه خرید توافقی
این اتفاقات اما نه فقط امسال که سال‌های پیش هم افتاده و فقط نوع محصولش فرق می‌کند. اگر در سال 98 آه و ناله خیارکاران بلند شد، در سال‌های قبل پیازکاران، سیب‌زمینی و گوجه‌کاران با ضرر و زیان زیادی مواجه شده بودند.
وابستگی کرمان به کشاورزی
اگرچه که مشکلات بخش کشاورزی صرفا به استان کرمان مربوط نمی‌شود اما براساس گزارش‌های مرکز آمار ایران، نزدیک به 40 درصد شاغلان استان کرمان در این بخش مشغول به کارند که بیشتر از هر استان دیگری در کشور است. در همین حال به گفته جعفر رودری، رییس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کرمان، ۵۰ درصد معیشت استان ما به کشاورزی وابستگی دارد.
این آمارها اگرچه نشانگر اثرگذاری قابل توجه کشاورزی در اقتصاد خانوارهای کرمانی دارد، اما به نظر می‌رسد این موضوع، دست‌کم در سال‌های اخیر، آنطور که باید برای کرمانی‌ها ملموس نبوده. به خصوص که بدانیم گزارش مرکز آمار ایران از رشد بخش‌های مختلف اقتصادی کشور در 9 ماه نخست سال گذشته نشان می‌دهد کشاورزی با رشد مثبت سه درصدی روبرو بوده. در همین بازه زمانی رشد اقتصادی بخش صنعت و معدن اما منفی 16 درصد اعلام شده. با این حال وضعیت کشاورزان نه تنها بهتر نشده، که بدتر هم شده است. دلیل این موضوع چیست؟
پاسخ به این سوال را می‌توان از گزارش اخیر مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی از ساختار سیاست‌های حمایتی از کشاورزی در ایران بدست آورد.
بررسی سیاست‌های حمایتی کشاورزی
نویسندگان گزارش تاکید کرده‌اند که به دلیل ریسک بالای فعالیت‌های کشاورزی، ذات این بخش نیازمند حمایت است و در اغلب کشورهای توسعه‌یافته دولت‌ها به حمایت از بخش کشاورزی پرداخته‌اند. در این گزارش سیاست‌های اتخاذ شده از سوی دولت به چهار بخش تقسیم شدند. سپس به نظرخواهی از کارشناسان اقتصادی و کشاورزی در خصوص نتیجه این سیاست‌ها در سال‌های اخیر پرداخته شده.
حمایت از مصرف‌کنندگان
- ذخيره‌سازی کالاهای اساسی
- تخصيص ارز یارانه‌ای برای واردات غذا
- قيمت‌گذاری دستوری برای فروش کالاهای کشاورزی
- فروش محصولات غذایی با قيمت یارانه‌ای خصوصاً در مورد نان
تنها موردی که مورد توافق زیاد از سوی کارشناسان و خبرگان بوده، ذخیره‌سازی کالاهاس اساسی است. دو سیاست بعدی اما به اعتقاد آن‌ها موجب تضعیف کشاورزی در ایران شده. در خصوص سیاست چهارم هم کارشناسان تقریبا نظری مشابه سیاست اول دارند.
حمایت از تولیدکنندگان
- توزیع نهاده‌ها (کود، سم، بذر، نهال، ماشين‌آلات و واکسن‌های دامی)
- یارانه نهاده‌ها
- یارانه برای اجرای سيستم‌های آبياری نوین
- یارانه برای تأمين انرژی ارزان قيمت
- اعطای تسهيلات با نرخ پایين و بازپرداخت طویل‌المدت
- تقبل بخشی از حق بيمه پرداختی کشاورزان
- جبران خسارت آسيب‌دیدگان کشاورزی به‌صورت بلاعوض
- قيمت تضمينی
- خرید تضمينی
کارشناسان معتقدند حمایت‌ها از کشاورزان باید ادامه یابد اما سیاست‌هایی همچون اعطای تسهیلات با نرخ پایین، جبران خسارت آسیب‌دیدگان کشاورزی به صورت بلاعوض و تقبل بخشی از حق بیمه پرداختی کشاورزان باید مورد توجه بیشتری قرار گیرند.
حمایت از تجارت
- معافيت مالياتی توليدکنندگان بخش کشاورزی
- اتخاذ تعرفه وارداتی برای برخی از محصولات کشاورزی
- اتخاذ تعرفه وارداتی برای برخی از ماشين‌آلات کشاورزی
- مشوق صادراتی برای صادرات محصولات کشاورزی
- تعرفه و محدودیت‌های فصلی برای واردات
در طرف تجارت محصولات کشاورزی وضع تعرفه‌ها چه برای محصولات کشاورزی و چه برای ماشين‌آلات کشاورزی مورد اقبال قرار نگرفته‌اند، اما ادامه سياست‌های حمایتی در بخش تجارت از نظر کارشناسان باید معطوف به تعرفه‌های فصلی و مشوق‌های صادراتی باشد؛ چرا که این دو سياست می‌توانند نقش مناسب‌تری برای حمایت از کشاورزی و توليدات داخلی ایفا کنند.
زیرساخت‌ها
- توسعه راه‌های روستایی، راه‌های بين مزارع و جاده‌های مواصلاتی
- توسعه زیرساخت‌های آبياری شامل شبكه‌های آبياری و زهكشی
- توسعه کشتارگاه، انبار، سردخانه و سایر زیرساخت‌های لازم
- حمایت از تحقيقات در بخش کشاورزی
به اعتقاد کارشناسان ادامه سياست‌های حمایتی بایستی معطوف به توسعه زیرساخت‌ها در بخش کشاورزی باشد. از این رو توسعه کشتارگاه، انبار، توسعه زیرساخت‌های آبياری و زهكشی، توسعه راه‌ها و مواصلات روستایی و توسعه سردخانه و تحقیقات توصیه شده است.
سیاست‌های حمایتی اشتباه
در این گزارش سیاست‌های حمایتی در ایران «مصرف‌گرا» خوانده شده. یعنی دولت همواره برای تامین غذای ارزان و به سود مصرف‌کننده در بازار محصولات کشاورزی دخالت کرده. این در حالی است که مثلا در اتحادیه اروپا سیاست اصلی بر حمایت از تولید و تولیدکننده متمرکز شده است.
کارشناسان مرکز پژوهش‌ها صریحا نوشته‌اند که تغيير جهت از سياست‌های مصرف‌گرا به سمت سياست‌های توليدگرا کاملاً ضروری است، چرا که اقتصاد تجربی ایران نشان داده تنها کشاورزان نیستند که با این سیاست‌های حمایتی اشتباه به مشکل خوردند، بلکه مصرف‌کنندگان هم از اتخاذ سیاست‌های مصرف‌گرای دولت متضرر شده‌اند.
در گزارش مرکز پژوهش‌ها بررسی سیاست‌ها اینگونه جمع‌بندی شده است:
جهت‌گيری سياست‌های کنونی برای حمایت از بخش کشاورزی باید معطوف به توليدکننده و توسعه زیرساخت‌ها باشد. از طرف دیگر حمایت‌ها با ارز یارانه‌ای و قيمت‌گذاری دستوری برای مصرف‌کنندگان نيز کارایی لازم را نداشته و می‌توان آن‌ها را از دستور کار خارج کرد.
همچنین در عکس زیر چشم‌انداز تغییر سیاست‌های حمایتی از کشاورزی آورده شده است:
