سدسازی بی‌رویه؛ بلای جان استان کرمان| وقتی جنوب تشنه شد
مناقشه بر سر انتقال آب از سرشاخه‌های هلیل‌رود در حالی یک بار دیگر بالا گرفته که شاید اگر چنین حساسیتی در گذشته هم وجود داشت، اکنون حال و روز جنوب کرمان این نبود.
بر اساس آخرین گزارش مرکز ملی خشکسالی، 63.4 درصد مساحت استان کرمان تحت‌تاثیر درجات مختلف خشکسالی است.
همانطور که در عکس بالا می‌بینیم، هرچه از سمت شمال و شمال غربی به سمت جنوب و جنوب شرق استان حرکت کنیم، شدت خشکسالی بیشتر می‌شود.
قبل از اینکه بخواهیم به بررسی بیشتر در خصوص خشکسالی استان کرمان بپردازیم، بهتر است بدانیم که استان کرمان در دو ابر حوضه آبریز اصلی فلات مرکزی و خلیج فارس واقع شده که شامل 6 حوضه آبریز فرعی است:
- هامون جازموریان شامل شهرستان‌های جیرفت، کهنوج، عنبرآباد، رودبار جنوب، قلعه‌گنج و بافت
- کویر لوت: کرمان، راور، بم و بخش‌هایی از جیرفت
- درانجیر: زرند، رفسنجان، بردسیر و بخش‌هایی از کرمان
- ابرقو سیرجان: سیرجان، شهربابک، خاتون‌آباد، هرات و مروست
- خلیج فارس و دریای عمان: منوجان، قلعه‌گنج، بافت و کهنوج
- کل مهران: بافت و ارزوییه
جنوب کرمان؛ خشک‌تر از گذشته
اگر مجددا به عکس شماره یک نگاه کنید، می‌بینید که شدت خشکسالی در بخش‌هایی از حوضه آبریز کویر لوت و بخش عمده‌ای از حوضه آبریز هامون جازموریان چشمگیر است.
در همین حال براساس گزارش مرکز ملی خشکسالی، از 6 شهرستانی که در حوضه آبریز هامون جازموریان هستند، 100 درصد مساحت سه شهرستان (کهنوج، رودبار جنوب و قلعه گنج) درگیر خشکسالی است.
مساحت تحت تاثیر خشکسالی در عنبرآباد 82.4 درصد و در جیرفت 73.5 درصد است.
اعدادی که بیانگر خشکسالی گسترده در حوضه آبریز جازموریان است.
اما چرا این اتفاق افتاده و آیا حوضه آبریز هامون جازموریان از قدیم‌الایام دچار خشکسالی بوده یا دست بردن انسان در طبیعت به شدت خشکسالی افزوده؟
برای پاسخ به این سوال، آسان‌ترین راه استفاده از تکنولوژی است.
گوگل ارث چند سالی هست که این قابلیت را در اختیار کاربرانش قرار داده تا بتوانند تصاویر ماهواره‌ای هر منطقه‌ای را در طول 32 سال گذشته ببینند.
ما برای اینکه ببینیم وضعیت خشکسالی جنوب کرمان و حوضه آبریز هامون جازموریان چگونه بوده، دو عکس از شهر جیرفت (به عنوان پیشانی جنوب کرمان) انتخاب کردیم.
عکس اول مربوط به 30 سال پیش یعنی 1990 میلادی و عکس دوم مربوط به دو سال پیش است.
همانطور که در این دو عکس می‌بینید، مشخص است که جیرفت چگونه از شهری سرسبز به شهری تقریبا خشک در حال حرکت است.
برای دیگر شهرهای واقع شده در حوضه آبریز هامون جازموریان هم اوضاع کم و بیش به همین منوال است. حال سوال اینجاست که چرا این اتفاق افتاده؟
خشکسالی؛ چرا و چگونه؟
اگرچه بنا به گفته بسیاری از کارشناسان، از جمله حسین طبری، محقق حوزه‌های هیدرولوژی و تغییراقلیم در دانشگاه کی‌یو لون بلژیک، چندین سال است که ایران در دوران خشکسالی قرار دارد اما نباید از یاد برد که جدای از این موضوع، دست بردن انسان در طبیعت هم از جمله عوامل تشدید خشکسالی در کشورمان نام برده شده.
از جمله اینکه مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی چندی پیش در گزارشی نوشت که «بررسی کارشناسی قوانین مرتبط با منابع آب زیرزمینی آشکار می‌سازد که قوانین موضوعه تصویب شده اخیر نه تنها در بهبود وضعیت نقش نداشته‌اند، بلکه به نوعی خود باعث تشدید وضعیت نامطلوب شده‌اند.»
در همین حال در گزارشی که مرکز بررسی‌های استراتژیک نهاد ریاست جمهوری در سال ۹۴ از چالش‌های توسعه استان کرمان منتشر کرد، نگاه صرفا اقتصادی به طرح‌های توسعه صنعت و معدن بدون در نظر گرفتن وضعیت آب و محیط‌زیست استان، از دلایل اصلی گسترش خشکسالی در این استان نام برده شده.
موضوعی که در جنوب کرمان و حوضه آبریز هامون جازموریان به خوبی قابل مشاهده است.
وجود یک سوم سدهای استان در حوضه جازموریان
بر اساس اطلاعاتی که در سایت شرکت مدیریت منابع آب ایران وجود دارد، در سال‌های گذشته 21 سد در استان کرمان به بهره‌برداری رسیده که 6 سد آن در حوضه آبریز هامون جازموریان قرار دارند. (دو سد هم در استان سیستان و بلوچستان ساخته شده که در این حوضه قرار دارند.)
در جدول زیر جزییات این سدها را بر اساس اطلاعات موجود در سایت شرکت مدیریت منابع آب ایران می‌بینید.
| نام سد | دستگاه اجرایی | آب قابل تنظیم سالیانه میلیون مترمکعب | هدف | نام رود |
| بافت | آب منطقه‌ای کرمان | 22 | شرب و کشاورزی | بافت |
| بزمان | آب منطقه‌ای سیستان و بلوچستان | 2.33 | شرب و کشاورزی | بزمان |
| جیرفت | آب منطقه‌ای کرمان | 283 | کشاورزی و تولید برق | هلیل‌رود |
| ساردان | آب منطقه‌ای سیستان و بلوچستان | 12 | کشاورزی و سیل | کنارو سرشاخه بمپور |
| شصت فیچ | جهاد کشاورزی کرمان | 1.5 | کشاورزی | شصت فیچ |
| قنات ملک | جهاد کشاورزی کرمان | 0.35 | کشاورزی | * |
| کبیر | جهاد کشاورزی کرمان | 0.6 | کشاورزی و سیلاب | رودبر |
| امیرآب گوغر | جهاد کشاورزی کرمان | 0.65 | * | * |
نکته قابل توجه در جدول بالا، سدسازی گسترده بر روی سرشاخه‌های هلیل‌رود است و جالب آنجاست که بسیاری از این سدها برای تامین آب کشاورزی استفاده می‌شوند.
موضوعی که باعث شده جنوب کرمان هر روز تشنه‌تر از قبل شود، به طوری که حالا صدای اهالی این منطقه هم درآمده و با انتقال آب از سد صفارود (که بر رو سرشاخه‌های هلیل‌رود زده شده) به طور گسترده مخالفت کنند.
در حالی که سدسازی بی‌رویه در سال‌های گذشته اثرات منفی قابل توجهی بر روی محیط‌زیست در حوضه آبریز هامون جازموریان گذاشته، حتی اگر پروژه انتقال آب از سد صفارود هم منتفی شود، به نظر نمی‌رسد تغییری در رویه حاکم رخ دهد.
چرا که بر اساس اطلاعات موجود در سایت مدیریت منابع آب ایران همچنان طرح احداث 20 سد دیگر با آب قابل تنظیم سالیانه 282 میلیون متر مکعب در حوضه آبریز هامون جازموریان در دست مطالعه است.
از این تعداد 15 سد در داخل استان کرمان قرار دارد که در عکس زیر قابل مشاهده هستند.
