گذر کرمان از کشاورزی به صنعت؛ بی‌مهری به یار قدیمی
لوکوموتیوران‌های قطار توسعه کرمان در شرایطی سودای صنعتی شدن را با گذر از کشاورزی در سر می‌پرورانند که ابهامات زیادی در این خصوص وجود دارد.
«اگر می‌توان در صنعت بهره‌برداری بیشتری از آب داشت باید آب به جای بخش کشاورزی در صنعت مورد استفاده قرار گیرد.» این اظهارنظر محمدجواد فدایی، استاندار کرمان در تاریخ 20 مهر امسال در امتداد سخنان دیگر مسوولان کرمانی بود که اعتقاد دارند آینده استان کرمان در صنعتی شدن رقم می‌خورد.
این سیاست البته نه در دوره استانداری فدایی که از زمان سکانداری رزم‌حسینی در پیش گرفته شد. سال 96 روزنامه دنیای اقتصاد با همکاری هفته‌نامه تجارت فردا به سفارش استانداری کرمان، ویژه‌نامه‌ای با عنوان قلعه‌گتج منتشر کرد که در آن به نقل از رییس کمیسیون صنعت و معدن اتاق بازرگانی کرمان نوشته شده بود:
استان کرمان در گذشته دارای اقتصادی وابسته به کشاورزی بود. اما به دلیل بحران آب این منطقه، ضروری است که به سمت صنعتی شدن پیش برود.
از آن زمان به بعد بحث گذر کرمان از کشاورزی به صنعت بیش از پیش مطرح شده. از جمله اظهارنظر مهدی حسینی‌نژاد، رییس سازمان صمت (صنعت، معدن و تجارت) استان کرمان در اردیبهشت 97. آنجا که او گفته بود: «ارزش افزوده آب در صنعت بسیار بیشتر از کشاورزی است و سیاست صنعتی شدن استان را منطقی می‌دانم.»
او چهار ماه بعد هم بر صنعتی شدن استان کرمان تاکید کرد، همانطور که رزم‌حسینی، استاندار پیشین کرمان هم در آخرین روزهای حضورش در کرمان گفته بود: «چشم انداز آینده استان کرمان صنعت است، نه کشاورزی.» اظهاراتی که به نوعی دیگر از زبان فدایی، استاندار فعلی هم جاری می‌شود. امری که نشان می‌دهد سیاست توسعه صنعت به جای کشاورزی به استراتژی اصلی سیاست‌گذاران توسعه کرمان بدل شده.
بی‌آبی؛ مساله این است
دلیل اصلی که موافقان صنعتی شدن استان مطرح می‌کنند، بحران آب است. آن‌ها، از جمله رییس صمت کرمان که می‌گوید «بیش از ۹۴ درصد آب در کرمان صرف کشاورزی می‌شود»، معتقدند وقتی بحران آب داریم، نباید مثل گذشته به کشاورزی بها دهیم، در عوض با استفاده از آب کمتر در صنعت، هم اشتغال‌زایی می‌شود و هم پول بیشتری به استان می‌آید.
این در حالی است که بیشترین صنایع ایجاد شده در استان کرمان، آب‌بر هستند. مثلا در استان زنجیره فولاد ایجاد شده در شرایطی که فولاد از آب‌برترین صنایع است. موضوعی که در گزارش مرکز بررسی‌های استراتژیک نهاد ریاست جمهوری هم به آن اشاره و نوشته شده:
نگاه صرفاً اقتصادی به طرح‌های توسعه صنعت و معدن بدون در نظر گرفتن وضعیت آب و محیط‌زیست استان به مشکل کمبود آب کرمان دامن زده است.
در این میان سازمان محیط‌زیست هم بارها اعلام کرده صنایع آب‌بر مانند فولاد نباید در استان‌های کویری ایجاد شوند اما در بی‌آب‌ترین استان کشور همچنان احداث صنایع آب‌بر حرف اول را می‌زند. از جمله احدث کارخانه فروکروم در رفسنجان.
البته سازمان صمت کرمان می‌گوید با انتقال آب از دریای عمان، مشکل تامین آب صنایع حل می‌شود. پروژه‌ای که پیش‌بینی شده دست‌کم 800 میلیون دلار هزینه داشته باشد.
نکته‌ای که از دید این دسته از مدیران مغفول مانده، کافی نبودن تلاش‌ها برای مکانیزه کردن کشاورزی است. به عبارت دیگر باید به این سوال پاسخ داد اگر همان هزینه‌ای را که قرار است برای ایجاد صنایع و یا انتقال آب برای این صنایع خرج شود، برای مکانیزه و مدرن کردن کشاورزی بکار بریم، آیا باز هم بهره‌وری آب در صنعت از کشاورزی بیشتر خواهد بود؟
اگرچه نمی‌توان پاسخ قطعی به این سوال داد اما با استناد به آمارهای مختلف می‌توان تا حدودی ابهامات را برطرف کرد.
بیشتر بخوانید:
کرمان آینده؛ شیفت از کشاورزی به صنعت| آبی برای صنعتی شدن وجود دارد؟
مقایسه سرمایه‌گذاری و اشتغال
براساس آخرین گزارش مرکز آمار ایران از نیروی کار، 37.9 درصد از شاغلان استان کرمان در بخش کشاورزی مشغول به کارند. کرمان از این نظر استان اول در کشور است که نشان از وابستگی بالای اقتصاد خانوارهای کرمانی به کشاورزی دارد.
سهم صنعت و معدن از ایجاد شغل در استان اما 23.6 درصد بوده. تنها کرمانشاه است که از این نظر وضعیت بدتری از کرمان دارد. این در حالی است که در حال حاضر صنایع بزرگی همچون مس، گل‌گهر، زغالسنگ، چندین فولاد و … در استان وجود دارد.
در همین حال براساس اظهارات مسوولان، در سال‌های اخیر سرمایه‌گذاری انجام شده در صنعت بسیار بیشتر از کشاورزی بوده.
13 بهمن امسال استاندار کرمان گفته «در حال حاضر ۶.۵ میلیون تن محصولات کشاورزی به ارزش ۲۷ هزار میلیارد تومان در سال تولید می‌شود که در این رابطه سالانه می‌توانیم هزار و ۳۵۰ میلیارد تومان سرمایه‌گذاری داشته باشیم.»
سازمان صمت کرمان هم اعلام کرده در سال 97 در قالب طرح‌های اقتصاد مقاومتی 36 هزار ميليارد تومان در حوزه صنعت و معدن کرمان سرمايه‌گذاری شده است.
می‌بینیم که سرمایه‌گذاری بیشتر در صنایعی که اکثرا آب‌بر هستند باعث نشده سهم اشتغال این بخش از کشاورزی بیشتر شود.
تکلیف کشاورزان چه می‌شود؟
نکته مهم دیگری که باید به آن توجه کرد، موج بیکاری گسترده‌ای است که با کاهش کشاورزی در کرمان رخ می‌دهد. چرا که بسیاری از خانوارهای کرمانی از قدیم‌الایام به کشاورزی وابسته بودند. حالا فرض کنید قرار باشد سطح زیر کشت در کرمان نصف شود. بدین ترتیب جمعیت زیادی بیکار خواهد شد.
آیا صنعت می‌تواند جایگزین مناسبی برای این افراد که فقط کار کشاورزی بلدند، باشد؟ بسیاری از کشاورزان به این سوال پاسخ منفی می‌دهند. همانطور که سال گذشته چند کشاورز رفسنجانی در حضور استاندار پیشین گفتند که
مگر صنعت چقدر شغل ایجاد می‌کند؟ چگونه پس از تعطیلی کشاورزی نان خود را تامین کنیم؟
در این میان نباید از یاد برد که بخش اعظم کشت پسته که جزو ارزآورترین محصولات صادراتی کشورمان هستند، در کرمان صورت می‌گیرد و در صورت سرمایه‌گذاری بیشتر با هدف مکانیزه کردن کشاورزی، بهره‌وری بیشتری هم حاصل خواهد شد.
رشد منفی صنعت و معدن
تازه‌ترین گزارش مرکز آمار ایران از رشد اقتصادی بخش‌های مختلف کشور در 9 ماهه نخست امسال نشان می‌دهد بخش صنعت و معدن رشد 16- درصدی داشتند. کشاورزی اما با رشد سه درصدی روبرو بوده.
این موضوع نشان می‌دهد بخش صنعت و معدن بیش از کشاورزی تحت تاثیر مناسبات سیاسی و اقتصادی ایران و دیگر کشورها قرار می‌گیرد. در حالی که تحریم‌های آمریکا پس از برجام تشدید شده، کشاورزی با رشد مثبت اقتصادی روبرو بوده اما صنعت و معدن سقوط آزاد داشته‌اند.
در این شرایط آیا عقلانی است همه تخم‌مرغ‌های توسعه کرمان در سبد صنعت قرار گیرد؟ آن هم وقتی که کشاورزی می‌تواند در شرایط سخت، سرپا بماند؟
مغفول ماندن کشاورزی
در سطح کلان کشور هم البته به صنعت بیشتر از کشاورزی اهمیت داده می‌شود. به طور مثال کمیسیون تلفیق مجلس تصمیم گرفته اعتباری را که از صندوق توسعه ملی سالانه برای توسعه روش‌های آبیاری نوین هزینه می‌شده، حذف کند.
البته از آنجایی‌که اغلب استان‌های کشور مانند کرمان به کشاورزی وابسته نیستند، چندان هم نباید انتظار داشت نمایندگان مجلس با این طرح مخالفتی داشته باشند، اما شاید نمایندگان استان کرمان در مجلس می‌توانستند در این خصوص دست‌کم برای کرمان چانه‌زنی کنند.
در این میان نباید از یاد برد که از 10 نماینده استان در مجلس، تنها دو نماینده عضو کمیسیون کشاورزی مجلس هستند، در حالی که به گفته رییس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کرمان، 50 درصد معیشت استان ما به کشاورزی وابسته است. مساله‌ای که بیش از پیش نشان از بی‌توجهی به کشاورزی است.
کشاورزی که از ابتدای تاریخ کرمان تاکنون یاری‌رسان اقتصاد کرمان بوده، حالا با ناسپاسی روبرو شده. ناسپاسی که شاید در آینده‌ای نه چندان دور زمینه‌ساز بروز اتفاقات تلخ و غیرقابل جبرانی شود.
بیشتر بخوانید: