صنعتی‌شدن سریع یک استان چه بر سر آن آورد
صنایع آب‌بر و کشاورزی فرونشست را تشدید می‌کند
چیزی که باعث شده است بیشترین نرخ فرونشست کشور متعلق به کرمان باشد، همین پروژه‌های صنعتی است؛ کشاورزی از قبل هم بوده
روی آثار فرونشست در کرمان سرپوش می‌گذراند. کرمان سردمدار نرخ فرونشست کشور است، اما هیچ آماری از تبعات فرونشست در این استان اعلام نمی‌شود. مدیرکل نوسازی مدارس می‌گوید فرونشست در کرمان تخلیه و تخریب مدارسی را در پی نداشته است، اما «محمد محمدحسنی»، عضو هیئت‌علمی دانشگاه و مسئول دفتر منطقه‌ای جنوب‌شرقِ مرکز تحقیقات مسکن، راه و شهرسازی می‌گوید چند مدرسه در «بهرمان» و بخش «نوق» در رفسنجان به‌دلیل این پدیده تخلیه شده‌اند. او در گفت‌وگو با «کرمان‌نو» بر این نکته صحه می‌گذارد که جدا از تأثیر کشاورزی، صنایع آب‌بر و پروژه‌های صنعتی نرخ فرونشست در کرمان را تشدید کرده‌اند.
بیشتر دشت‌های کشور دچار فرونشست شده‌اند، اما بیشترین نرخ فرونشست در استان کرمان است، دلیل این روند چیست؟
چهار استان اصفهان، تهران، خراسان‌رضوی و کرمان، چهار رأس فرونشست کشور هستند، اما از لحاظ نرخ فرونشست، کرمان در رتبهٔ نخست قرار دارد؛ چنان‌که در بعضی از مناطق تا میانگین ۴۰ سانتی‌متر در سال نشست زمین داریم. دلیل این نرخ بالا هم این است که کرمان ۱۷ دزمینرصد از باغات کشور را در خودش جای داده است. یعنی یک استان به‌تنهایی ۱۷ درصد از باغ‌های کشور را دارد و ما در خیلی از باغ‌ها مثل پسته و خرما جزو استان‌های اول هستیم. این میان منطقهٔ بهرمان رفسنجان، صوغان بافت و ارزوئیه و موارد دیگر نرخ فرونشست بالایی دارند. درواقع در جایی که برداشت محصولات جالیزی زیاد است، به‌تبع آن برداشت آب‌های زیرزمینی هم بالاست و فرونشست بیشتر است. درواقع استفادهٔ بیش از حد از منابع زیرزمینی باعث ایجاد فرونشست شده است.
پیشتر آقای رشیدی، مدیرکل زمین‌شناسی کرمان از تأثیر اجرای پروژهٔ فاضلاب در تشدید فرونشست گفته بود. شما راهکار را چه می‌بینید؟
بله، اجرای پروژهٔ فاضلاب فرونشست را تشدید کرده است. ما مخالف کار شرکت فاضلاب نیستیم و باید اجرا شود، اما ساماندهی آن باید مورد توجه باشد. ما باید تزریقات مصنوعی آب به درون زمین را داشته باشیم. در سطح سکونتگاه‌ها و در سطح شهرها باید چاه‌های ایزومتری زده شود که تراز آب را همیشه رصد کند، اگر تزار آب در سطح یک عددی ثابت بماند این موضوع فرونشست را کنترل می‌کند و ما دیگر افزایشی در میزان فرونشست نداریم. در کل این پدیده ایجاد شده و به‌عنوان مرگ دشت‌هاست. بنابراین، باید جلوی پیشروی آن را بگیریم. خطر جدی برای ایمنی سکونتگاه‌ها در زمان بارندگی‌های سیل‌آسا هم مهم است.
حفر چاه‌های ایزومتریک در شهر کرمان اجرایی نشده است؟
برنامه‌هایی در حال اجراست، اما کافی نیست. باید ارگان‌هایی مثل اداره‌ٔ آب‌وفاضلاب، شهرداری، وزارت نیرو و جهادکشاورزی دست‌به‌دست هم دهند که این موضوع را کنترل و مهار کنند؛ چراکه تبعات این مخاطره هم در موضوع ایمنی سکونتگاه‌ها و هم شریان‌های حیاتی، حمل‌ونقلی ظاهر می‌شود. این مخاطره جدی است و ما امروزه شاهد تبعاتی حتی بدتر و سنگین‌تر از زلزله هستیم.
اجرای پروژهٔ فاضلاب در چندسال اخیر چقدر به نرخ فرونشست افزوده است؟
به‌صورت دقیق نمی‌دانم. اما آن چیزی که باعث شده است بیشترین نرخ فرونشست کشور متعلق به کرمان باشد، بابت همین پروژه‌های صنعتی است؛ کشاورزی از قبل هم بوده است. اگرچه من منکر این نیستم که کشاورزی بیشترین اثر را در افزایش نرخ فرونشست داشته است، ولی اینکه استان به یک‌باره صنعتی شده و میزان برداشت از آب‌های زیرزمینی و تزریقی مثل فاضلاب شکل و شمایل جدیدی گرفته است، بر نرخ فرونشست افزوده است. به‌عنوان مثال در کرمان و سیرجان قراردادهای فاضلاب منعقد شده و میزان برداشت از آب‌های زیرزمینی نظیر فاضلاب شکل و شمایل جدیدی گرفته است.
پس شما تأیید می‌کنید که اجرای پروژه‌های سنگین صنعتی و صنایع آب‌بر نرخ فرونشست زمین در استان را افزایش داده است؟
ببینید در شهرهایی که صنعتی شدند، یعنی کارخانه‌های فولاد و مس در آنها اجرا شده است، اضافه‌برداشت از آب‌های زیرزمینی داریم؛ یعنی علاوه‌بر چاه‌های کشاورزی، چاه‌های صنعتی هم حفر شده است و این اضافه‌برداشت و در ادامهٔ کاهش میزان بارندگی‌ها و کاهش تزریقات به زیر زمین باعث شده است ما بالاترین نرخ فرونشست در کشور را داشته باشیم.
آقای محمدحسنی، فرونشست وارد حریم شهرها شده و حتی شهر کرمان را هم درگیر کرده است، پیشتر اشاره کردید که خطر جدی در مناطق دچار فرونشست در زمان بارندگی‌های سیل‌آسا است. دو سال قبل در اثر بارندگی در روستای گنج‌آباد، شکاف‌هایی در زمین هویدا شد که آن زمان گفته شد این شکاف‌ها حاصل فرونشست جدیدی نیستند، ممکن است با بارندگی‌های سیل‌آسا این فروچاله‌ها در جاهای دیگر این استان هم پیدا شود؟
در دی‌ماه ۱۴۰۰ بارندگی‌های شدید در منطقهٔ عنبرآباد و منوجان داشتیم و بعد از آن هم شاهد فرو چاله‌هایی بودیم. بله در گنج‌آباد، توکل‌آباد، عنبرآباد و مناطقی از ارزوئیه این بیم جدی است. نه‌تنها این مناطق، بلکه اگر چنین بارندگی‌هایی در سایر مناطق کرمان رخ دهد، ما این فروچاله‌ها را می‌بینیم. ممکن است این فروچاله‌ها و فرونشست‌ها در سطوح شریانی و مناطق مسکونی رخ دهد و در این‌صورت شاهد فجایعی از جمله ترک برداشتن شدید ساختمان‌ها و ریزش ساختمان‌ها هستیم. در زمان بارندگی‌های سیل‌آسا آب وارد درزهای فرونشستی روی زمین می‌شود، چون ساختار خاک در جاهایی که فرونشست رخ داده، لانه‌زنبوری است؛ به‌محض اینکه آب وارد شود، این ساختار می‌شکند. شکست ساختار باعث ایجاد فروچاله و نشست‌های ناگهانی می‌شود و به همین دلیل نیاز است شهرداری و اداره‌های آب‌وفاضلاب برای ساماندهی آب‌های سطحی برنامه‌ریزی کنند تا در حد امکان وارد این ساختار نشود و ما چه آب‌های سطحی در زمان بارندگی و چه شکست لوله‌ها را نداشته باشیم.
گفته شده تمام دشت‌های ما روی پهنهٔ فرونشست قرار گرفتند. آیا فرونشست به داخل محدوده‌های مسکونی شهری هم کشیده شده است؟
متأسفانه بیشتر آنها داخل محدوده‌های شهری هستند. چون شهرهای ما در پهنهٔ دشت واقع شدند. به‌عنوان مثال شهر کرمان، شهر رفسنجان و زرند، شهرهایی هستند که درگیر این مسئله‌اند.
پارسال گفته شد که در استان اصفهان بیشتر از ۱۰۰ مدرسه را به‌دلیل فرونشست تخلیه و تخریب شده است. سؤال این است که چطور در کرمان که بالاترین نرخ فرونشست را دارد، هنوز خبری از تبعات این‌چنینی نیست؟
ما همین‌الان در بهرمان و نوق رفسنجان مدارسی را داریم که تخلیه شدند، مدارسی را هم در جاهای دیگری داریم که ترک خوردند. ببینید عمده‌ترک‌هایی که در ساختمان‌ها مشاهده می‌کنیم -که گاهی از نظر مردم قابل‌توجه نیستند- به‌علت فرونشست به‌وجود آمده‌اند. اینکه در اصفهان تبعات فرونشست بیشتر بولد (پررنگ) شده، به این دلیل است که آنجا کار رسانه‌ای بیشتری انجام شده است. ما آنجا به‌هرحال اعتراضاتی دربارهٔ زاینده‌رود هم دیدیم که این موضوعات را بولد کرد. وگرنه کرمان و اصفهان تفاوت قابل‌ملاحظه‌ای با هم ندارند و کرمان نیز از نظر تأثیرپذیری فرونشست اگر بیشتر از اصفهان نباشد، کمتر نیست.
طبق قانون قرار بود در ساخت‌وسازهای جدید از مرکز تحقیقات راه‌وشهرسازی پیرامون نقاط فرونشستی استعلام صورت گیرد، آیا این قانون در کرمان اجرایی می‌شود؟
ماده ۱۴ قانون مدیریت بحران در این مورد مرکز تحقیقات را متصدی ارزیابی‌های کارشناسی قرار داده است و به‌تازگی نامه‌هایی از بعضی ارگان‌ها در راستای اجرایی‌شدن این قانون دریافت کردیم و بحث‌هایی انجام شده است که ساختمانی که ساخته می‌شود در معرض آسیب هست یا نه، ولی هنوز این میزان از توجه کافی نیست.
یعنی هنوز الزامی برای اجرای این قانون نیست و عملاً «دلبخواهی» اجرایی می‌شود؟
ضعف قانونی است. در ماده ۱۴ در ردیف ۷ از شرکت‌های تابع وزارت نیرو و وزارت نفت به‌طور مؤکد خواسته شده است در ساخت بناهای جدید حتماً از مرکز تحقیقات استعلام بگیرند، اما خب قانون هنوز خیلی به‌صورت ابتدایی اجرایی می‌شود و اعتبارات و هزینه‌هایی برای این موضوع گذاشته نشده است.